Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης 1453
ΟΛΟΚΛΗΡΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ
Τον καιρό που οι ιστορικοί ήταν απλοί άνθρωποι η άλωση της Κωνσταντινούπολης, το 1453, πιστευόταν ότι σημείωνε το τέλος του Μεσαίωνα. Σήμερα γνωρίζουμε πολύ καλά ότι το ρεύμα της ιστορίας κυλά ασταμάτητα και ότι δεν το διακόπτει ποτέ κανένα φράγμα. Δεν υπάρχει κανένα σημείο για το οποίο να μπορούμε να πούμε ότι ο μεσαιωνικός κόσμος μεταλλάχθηκε στο σύγχρονο. Στην Ιταλία και στο μεσογειακό κόσμο η κίνηση που αποκαλούμε Αναγέννηση βρισκόταν σε εξέλιξη πολύ πριν από το 1453. Στο βορρά οι μεσαιωνικές ιδέες επικρατούσαν πολύ μετά το 1453. Οι πρώτοι θαλασσοπόροι είχαν αρχίσει να εξερευνούν τους δρόμους του ωκεανού που επρόκειτο να αλλάξουν ολόκληρη την οικονομία του κόσμου πριν από το 1453.
ΣΤΗΒΕΝ ΡΑΝΣΙΜΑΝ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ
Πέρασαν όμως αρκετές δεκαετίες μετά το 1453 προτού ανοίξουν αυτοί οι δρόμοι και πριν η επίδραση τους γίνει αισθητή στην Ευρώπη. Η παρακμή και η πτώση του Βυζαντίου και ο θρίαμβος των Οθωμανών Τούρκων άσκησαν την επίδραση τους σ' αυτές τις αλλαγές. Αλλά η επίδραση δεν οφειλόταν μόνο στα γεγονότα ενός έτους. Η βυζαντινή σοφία έπαιξε το ρόλο της στην Αναγέννηση, αλλά ήδη για περισσότερο από μισό αιώνα πριν από το 1453 οι Βυζαντινοί λόγιοι είχαν αφήσει τη φτώχεια και την αβεβαιότητα της πατρίδας τους αναζητώντας άνετες καθηγητικές έδρες στην Ιταλία και οι Έλληνες λόγιοι που τους ακολούθησαν μετά το 1453 ήλθαν ως επί το πλείστον όχι ως πρόσφυγες που ξέφευγαν από ένα νέο ζυγό των απίστων, αλλά ως σπουδαστές από νησιά στα οποία η Βενετία εξακολουθούσε να διατηρεί τον έλεγχο. Ήδη επί πολλά χρόνια η άνοδος της οθωμανικής δύναμης είχε προκαλέσει κάποια αμηχανία στις εμπορικές πόλεις της Ιταλίας, αλλά δεν κατέστρεψε το εμπόριό τους, εκτός από το βαθμό στον οποίο απέκλεισε τις διόδους προς τον Εύξεινο Πόντο. Η οθωμανική κατάκτηση της Αιγύπτου ήταν πιο καταστροφική για τη Βενετία από την οθωμανική κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης, και αν η Γένοβα δέχθηκε σοβαρό πλήγμα λόγω του ελέγχου των Στενών από το σουλτάνο, αυτό που προκάλεσε την πτώση της ήταν η επισφαλής θέση της στην Ιταλία παρά η απώλεια του εξωτερικού εμπορίου.
Ακόμη και στο ευρύ πολιτικό πεδίο η άλωση της Κωνσταντινούπολης δεν άλλαξε πολλά πράγματα. Οι Τούρκοι είχαν ήδη φθάσει στις όχθες του Δούναβη και απειλούσαν την κεντρική Ευρώπη, και οποιοσδήποτε θα μπορούσε να διαπιστώσει ότι η Κωνσταντινούπολη ήταν καταδικασμένη, ότι μια αυτοκρατορία που αποτελούνταν από κάτι ελάχιστα περισσότερο από μια πόλη που παράκμαζε δεν θα μπορούσε να αντισταθεί απέναντι σε μια αυτοκρατορία της οποίας η έκταση κάλυπτε το μεγαλύτερο μέρος της Βαλκανικής και της Μικράς Ασίας, μια αυτοκρατορία με ρωμαλέα διακυβέρνηση που διέθετε την καλύτερη στρατιωτική μηχανή της εποχής. Είναι αλήθεια ότι η χριστιανοσύνη κλονίστηκε βαθιά από την πτώση της Κωνσταντινούπολης. Μην κατέχοντας τη φρόνιμη αναδρομική γνώση μας οι Δυτικές δυνάμεις απέτυχαν να διαγνώσουν πόσο αναπότρεπτη είχε καταστεί η τουρκική κατάκτηση. Παρά ταύτα η τραγωδία δεν άλλαξε κατά κανένα τρόπο την πολιτική τους, ή μάλλον την έλλειψη πολιτικής τους απέναντι στο Ανατολικό ζήτημα. Μόνο η παποσύνη ταράχθηκε ειλικρινά και σχεδίασε ουσιαστικά αντίμετρα, αλλά και εκείνη επρόκειτο σύντομα να αντιμετωπίσει πιο επείγοντα προβλήματα πιο κοντά στην έδρα της.
Πιθανόν λοιπόν να φαίνεται ότι η ιστορία του 1453 δύσκολα αξίζει ένα ακόμη βιβλίο. Στην πραγματικότητα όμως τα γεγονότα εκείνου του έτους είχαν ζωτική σημασία για δύο λαούς. Στους Τούρκους η κατάκτηση της παλαιάς αυτοκρατορικής πόλης δεν προσέφερε μόνο μια νέα αυτοκρατορική πρωτεύουσα, αλλά και εξασφάλισε τη μονιμότητα της ευρωπαϊκής αυτοκρατορίας τους. Ενόσω η πόλη, που βρισκόταν στο κέντρο των κτήσεών τους, στο πέρασμα μεταξύ της Ασίας και της Ευρώπης, δεν ήταν στα χέρια τους, δεν μπορούσαν να αισθάνονται ασφαλείς. Δεν είχαν λόγους να φοβούνται μόνο τους Έλληνες. Αλλά μια μεγάλη ευρωπαϊκή συμμαχία που θα δρούσε από μια τέτοια βάση θα μπορούσε ακόμη να τους εκτοπίσει. Με την Κωνσταντινούπολη στα χέρια τους ήταν ασφαλείς. Σήμερα, μετά από όλες τις μεταστροφές της ιστορίας τους, οι Τούρκοι κρατούν ακόμη τη Θράκη, διατηρώντας ακόμη το προγεφύρωμα τους στην Ευρώπη.
Για τους Έλληνες η πτώση της πόλης ήταν ακόμη πιο βαρυσήμαντη. Για εκείνους επρόκειτο πράγματι για το οριστικό τέλος ενός κεφαλαίου. Ο θαυμαστός πολιτισμός του Βυζαντίου είχε ήδη παίξει το ρόλο του στον εκπολιτισμό του κόσμου και τώρα πέθαινε μαζί με την ετοιμοθάνατη πόλη. Δεν είχε όμως πεθάνει ακόμη. Ο συρρικνούμενος πληθυσμός της Κωνσταντινούπολης στις παραμονές της πτώσης της περιλάμβανε πολλά από τα διαπρεπέστερα πνεύματα της εποχής, που ανήκαν σε ανθρώπους οι οποίοι είχαν ανατραφεί με μια ιδιαίτερα εκλεπτυσμένη παράδοση που εκτεινόταν προς τα πίσω μέχρι την αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη. Ενόσω ένας αυτοκράτορας, εκπρόσωπος του Θεού, ζούσε στο Βόσπορο, κάθε Έλληνας, ακόμη και αν ήταν ήδη σκλαβωμένος, μπορούσε να αισθάνεται υπερηφάνεια γιατί ανήκε ακόμη στην πραγματική και Ορθόδοξη χριστιανική κοινοπολιτεία. Ο αυτοκράτορας μπορεί να μην ήταν σε θέση να κάνει πολλά για να τον βοηθήσει επί της γης, αποτελούσε όμως ακόμη ένα σημείο εστίασης και ένα σύμβολο της εξουσίας του Θεού. Με τον αυτοκράτορα να έχει πέσει μαζί με την πεσμένη πόλη του, άρχισε η βασιλεία του Αντίχριστου, και η Ελλάδα βρέθηκε κάτω από τη γη, για να επιβιώσει όσο καλύτερα μπορούσε. Το ότι ο Ελληνισμός δεν χάθηκε ολοσχερώς αποτελεί φόρο τιμής στην αστείρευτη ζωτικότητα και το θάρρος του ελληνικού πνεύματος.
Σ' αυτή την ιστορία ο ελληνικός λαός είναι ο τραγικός ήρωας. Προσπάθησα να την αφηγηθώ έχοντας αυτή τη διαπίστωση κατά νου. Την έχουν πει πολλές φορές στο παρελθόν. Συγκίνησε τον Γκίμπον (Γίββωνα) αρκετά αλλά όχι τόσο ώστε να τον κάνει να ξεχάσει την περιφρόνηση του για το Βυζάντιο. Για τελευταία φορά ειπώθηκε από τον σερ Έντουιν Πήαρς, σε ένα έργο που εκδόθηκε πριν από εξήντα χρόνια αλλά το οποίο αξίζει με το παραπάνω να διαβάζεται ακόμη. Η περιγραφή του για τις πραγματικές επιχειρήσεις της πολιορκίας, βασισμένη σε μια ολοκληρωμένη μελέτη των πηγών και σε μια άμεση προσωπική γνώση του χώρου, εξακολουθεί να είναι απόλυτα έγκυρη, αν και σε άλλα σημεία η σύγχρονη έρευνα έχει καταστήσει το βιβλίο λίγο εκτός εποχής. Οφείλω πάρα πολλά στο έργο του, το οποίο παραμένει η καλύτερη έκθεση των γεγονότων του 1453 σε οποιαδήποτε γλώσσα. Μετά τη δημοσίευση του πολλοί λόγιοι προσέθεσαν πολλά στοιχεία στις γνώσεις μας. Ειδικότερα το έτος 1953 δημοσιεύθηκαν πολλά άρθρα και δοκίμια στην επέτειο των πεντακοσίων ετών. Εκτός όμως από το βιβλίο του Γουσταύου Σλουμπερζέ, που δημοσιεύθηκε το 1914 και βασίζεται σχεδόν ολοκληρωτικά σ' εκείνο του Πήαρς, δεν εμφανίστηκε καμία άλλη ολοκληρωμένη αφήγηση της πολιορκίας κατά τη διάρκεια των τελευταίων πενήντα ετών σε οποιαδήποτε δυτικοευρωπαϊκή γλώσσα*.
Σ' αυτή την απόπειρά μου να συμπληρώσω το κενό χρησιμοποίησα με ευγνωμοσύνη τα έργα πολλών σύγχρονων λογίων, ζωντανών και νεκρών. Οι οφειλές μου θα αποκαλυφθούν στις σημειώσεις μου. Μεταξύ των ζωντανών Ελλήνων λογίων θα ήθελα να μνημονεύσω ειδικά τους καθηγητές Ζακυθηνό και Ζώρα. Προκειμένου για την οθωμανική ιστορία πρέπει όλοι να είμαστε υποχρεωμένοι στον καθηγητή Μπάμπινγκερ, παρόλο που το εξαιρετικό βιβλίο του για τον Πορθητή σουλτάνο μας στερεί τη βοήθεια των αναφορών στις πηγές του. Για την κατανόηση της πρώιμης τουρκικής ιστορίας είναι ανεκτίμητα τα βιβλία του καθηγητή Βίττεκ, και μεταξύ των νεώτερων Τούρκων λογίων πρέπει να γίνει αναφορά στον καθηγητή Ιναλτσίκ. Το σημαντικό έργο του πατρός Γκιλ για τη Σύνοδο της Φλωρεντίας και τα επακόλουθά της μου φάνηκε ιδιαίτερα χρήσιμο.
Τις κύριες πηγές της ιστορίας τις εξετάζω σε ένα παράρτημα. Δεν ανευρίσκονται όλες τους εύκολα. Οι χριστιανικές πηγές συγκεντρώθηκαν από τον μακαρίτη καθηγητή Ντετιέ σε δύο τόμους, τον εικοστό πρώτο και τον εικοστό δεύτερο, μέρη πρώτο και δεύτερο, του έργου Monumenta Hungariae Historica, περίπου πριν από ογδόντα χρόνια, παρόλο όμως που οι τόμοι τυπώθηκαν δεν δημοσιεύθηκαν ποτέ, προφανώς λόγω των πολλών σφαλμάτων που περιείχαν. Δεν είναι πολλές οι μουσουλμανικές πηγές στις οποίες υπάρχει εύκολη πρόσβαση, ειδικά για κάποιον που δεν είναι σε θέση να διαβάζει τους Οθωμανούς συγγραφείς παρά μόνο αργά και επίπονα. Ελπίζω ότι από αυτούς κατόρθωσα να αποσπάσω τα ουσιώδη.
Αυτό το βιβλίο δεν θα είχε γραφτεί ποτέ χωρίς την ύπαρξη της βιβλιοθήκης του Λονδίνου, και θα ήθελα να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στο προσωπικό του αναγνωστηρίου του Βρετανικού μουσείου για την υπομονετική βοήθεια του. θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τον κύριο Σ. Ι. Παπασταύρου για τη βοήθειά του στην επαλήθευση των δοκιμίων, όπως και τα μέλη και το προσωπικό του τυπογραφείου του πανεπιστημίου του Cambridge για την αμέριστη ανεκτικότητα και την ευγένεια τους.
ΣΤΗΒΕΝ ΡΑΝΣΙΜΑΝ
Λονδίνο 1964
Διαβάστε ολόκληρο το Βιβλίο
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου