Η δυνατότητα της ομορφιάς μέσα από τον Μπόρχες

Η δυνατότητα της ομορφιάς μέσα από τον Μπόρχες

Μπόρχες σημαίνει, για τα εκατομμύρια των φανατικών του αναγνωστών σε όλο τον κόσμο, ένα σύμπαν δημιουργημένο από την αρχή με τα υλικά που πλάθονται τα όνειρα. Ένα σύμπαν που συγκροτείται από επάλληλους Λαβυρίνθους (που διαφέρουν στις διακλαδώσεις καίτοι ομόκεντροι), ένα σύμπαν Βιβλιοθήκη όπου οι πάντες χάνονται αναζητώντας το Νόημα. Σ' αυτό το δαιδαλώδες τοπίο των συναρπαστικών του γραπτών -και ιδίως των πεζών κειμένων που συγκεντρώνονται όλα για πρώτη φορά σε ενιαίο τόμο-, η πραγματικότητα είναι μια απάτη, ο ορθός λόγος συνιστά αυθαιρεσία και ό,τι μπορεί να φανταστεί κανείς, είτε έχει ήδη συμβεί είτε επίκειται να συμβεί· στο παιγνιώδες σύμπαν του Μπόρχες, ο ένας είναι γέννημα της φαντασίας κάποιου άλλου και σε μια θεία χρονική στιγμή, σε μια ανύποπτη Επιφάνεια μια ολόκληρη ζωή μπορεί να δικαιωθεί...

ΘΑΝΑΣΗΣ ΣΚΑΜΝΑΚΗΣ

Πρέπει να θεωρήσουμε ως μεγάλη συμβολή στη γνώση της λογοτεχνίας, την έκδοση των Απάντων του Χόρχε Λουίς Μπόρχες στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα. Είναι η πρώτη φορά στην Ελλάδα που παρουσιάζεται το σύνολο σχεδόν του έργου του μεγάλου αργεντινού συγγραφέα και διανοητή. Όχι πως στο παρελθόν οι εκδοτικοί οίκοι ήσαν φειδωλοί με τον συγγραφέα. Αλλά αποσπασματικές εκδόσεις έργων, μεταφράσεις συχνά πρόχειρες ή μόνον κακές, οι περισσότερες από τις αγγλικές ή γαλλικές αποδόσεις, επιμέλειες ανύπαρκτες, δεν βοηθούσαν τους αναγνώστες να εισδύσουν στο περίπλοκο σύμπαν του. Αυτή τη φορά ο Μπόρχες επιστρέφει πιο σοβαρά στην Ελλάδα με την έκδοση των Απάντων σε δύο τόμους. Ο ένας περιλαμβάνει τα πεζά κείμενα που έχουν μεταφραστεί από τον Αχιλλέα Κυριακίδη και ο άλλος τα ποιητικά του, που έχουν μεταφραστεί από τον Δημήτρη Καλοκύρη. Και οι δύο μεταφραστές είναι μελετητές του έργου του Μπόρχες, γεγονός που μαζί με τη μεταφραστική τους ικανότητα, εγγυάται τη σοβαρότητα της προσέγγισης. Επιπλέον, και τους δύο τόμους συνοδεύουν ενδιαφέροντα σημειώματα και παραπομπές των μεταφραστών και επιμελητών, γεγονός που βοηθάει τον αναγνώστη να προσανατολιστεί στον μπορχεσιανό κόσμο.

Για εκείνους που θέλουν να αποκτήσουν μια συνολική άποψη για το έργο και τη ζωή του συγγραφέα, υπενθυμίζουμε την έκδοση δύο βιογραφιών. Η μια είναι σχετικά πρόσφατη, του 2003, και έχει γραφεί από τον Τζέημς Γούνταλ, με τίτλο Ο άνθρωπος στον καθρέφτη του βιβλίου, από τις εκδόσεις Νεφέλη. Και η άλλη, του 1987, γραμμένη από τον Αργεντινό Εμίρ Ροδρίγες Μονεγάλ, από τις εκδόσεις Θεμέλιο.

Η αλήθεια είναι πως ο Μπόρχες, τόσο στη ζωή του, όσο και στο έργο του έχει προκαλέσει ποικίλα σχόλια, όχι όλα επαινετικά. Αυτοδίδακτος, πήγε σχολείο στα εννέα και ποτέ δεν απέκτησε τυπική πανεπιστημιακή μόρφωση, τυφλός σχεδόν τελείως στα εξήντα του, οπότε διέκρινε μόνο θολά σχήματα και ένα δυο χρώματα, κυρίως το κίτρινο, έγινε καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Μπουένος Άιρες και εκείνος που επηρέασε όσο λίγοι την λογοτεχνία, όχι μονάχα της Λατινικής Αμερικής. Σύμφωνα με κάποιες γνώμες μάλιστα, επηρέασε λιγότερο τη λογοτεχνία της Λατινικής Αμερικής και πολύ περισσότερο εκείνη της Ευρώπης. Όσο για τη ζωή του, δεν διακρινόταν από τις δημοκρατικές και φιλολαϊκές της συμπεριφορές. Συνέτρωγε με τον Βιντέλα και με τον Πινοσέτ, ήταν φανατικός αντιπερονιστής και ίσως αυτές του οι πολιτικές προτιμήσεις να του κόστισαν το βραβείο Νόμπελ, που δεν έλαβε ποτέ.

Θεωρούσε πως ανήκε στην ελίτ των γραμμάτων και συνεπώς δεν μπορούσε να ανεχτεί μαζικά κινήματα και μαζικές κινητοποιήσεις. Σε συνδυασμό με έναν κοινωνικό κομφορμισμό. Ωστόσο στο έργο του δεν υπάρχει αυτή η εικόνα. Εκεί κυριαρχεί ο μύθος, στηριγμένος, συχνά, σε λαϊκές παραδόσεις και αφηγήσεις, η ψευδαίσθηση της πραγματικότητας, ο μαγικός κόσμος, τόσο που χάνεται ποιο μέρος είναι η πραγματικότητα και ποιο το όνειρο. Όπως λένε γιʼ αυτόν, τα βιβλία μοιάζουν με παραλλαγές ενός και μοναδικού έργου που γράφεται συνεχώς.

Όπως σημειώνει και ο Τζέημς Γούνταλ στην βιογραφία του, η έλλειψη πραγματικής συναισθηματικής σχέσης τον άφησε ελεύθερο να δημιουργήσει νέους, κόσμους, να επινοήσει νέα γνωστικά αντικείμενα, κόσμους μέσα στους κόσμους, αφηγήσεις ανατροφοδότηση του αληθινού σύμπαντος από το ονειρικό, σε σημείο που να μην ξεχωρίζεις πλέον ποιο προηγείται.

Ο ίδιος έγραφε, ως μια αναφορά στην ουσία της καλλιτεχνικής δημιουργίας και της σχέσης του καλλιτέχνη με το έργο του, στον Επίλογο του Ποιητή: «Ένας άνθρωπος βάζει σκοπό της ζωής του να ζωγραφίσει τον κόσμο. Χρόνια ολόκληρα γεμίζει μια επιφάνεια με εικόνες από επαρχίες, βασίλεια, βουνά, κόλπους, καράβια, νησιά, ψάρια, σπίτια, εργαλεία, άστρα, άλογα κι ανθρώπους. Λίγο πριν πεθάνει, ανακαλύπτει ότι αυτός ο υπομονετικός λαβύρινθος των γραμμάτων σχηματίζει την εικόνα του προσώπου του».

Ελεγε επίσης πως «η τυφλότητα μʼ έμαθε να σκέφτομαι περισσότερο, να αισθάνομαι περισσότερο, να θυμάμαι περισσότερο, να διαβάζω και να γράφω πιο πολύ».

Τους δύο τόμους των Απάντων θα ακολουθήσει τρίτος που θα περιέχει τα δοκίμια του συγγραφέα. Βέβαια, τη λέξη «άπαντα» μην την πάρετε τις μετρητοίς. Δεν πρόκειται ακριβώς για όλα τα έργα του, αλλά για επιλογές, «ανθολογία» ονομάζει την έκδοση των ποιημάτων ο μεταφραστής και επιμελητής τους Δ. Καλοκύρης. Σε κάθε περίπτωση, είναι η πιο πλήρης και σοβαρή προσπάθεια για να γνωρίσουν οι έλληνες αναγνώστες τον μεγάλο συγγραφέα. «Θεωρώ το βιβλίο όχι ως ένα αθάνατο αντικείμενο που πρέπει να λατρεύουμε, έλεγε ο ίδιος, όσο ως μιαν δυνατότητα ομορφιάς» και συμπλήρωνε: «Θυμάμαι ότι ο Τζορτζ Μπέρναρ Σο έλεγε ότι ο Πλάτωνας υπήρξε ο δραματουργός που επινόησε τον Σωκράτη, έτσι όπως οι τέσσερις ευαγγελιστές υπήρξαν οι δραματουργοί που επινόησαν τον Ιησού», σε ομιλία του στο Χάρβαρντ. Από αυτή τη σκοπιά, ας αναζητήσουμε κι εμείς τη δυνατότητα της ομορφιάς μέσα από τα βιβλία του.

ΤΕΛΟΣ

Άπαντα τα Πεζά του Χόρχε Λουίς Μπόρχες, σ' αυτή τη νέα οριστική έκδοση, από τον επί χρόνια μελετητή και μεταφραστή του έργου του, τον Αχιλλέα Κυριακίδη, επιτρέπουν στον αναγνώστη να διαβάσει το μεγάλο κλασικό συγγραφέα του εικοστού αιώνα με τη μορφή ενός συγκλονιστικού εν προόδω χρονικού του σύγχρονου πολιτισμού μας. Ακολουθούν δύο ακόμα τόμοι: Άπαντα τα Δοκίμια και Άπαντα τα Ποιητικά.


Από το οποισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ

...Προσπάθησα, δεν ξέρω με πόση επιτυχία, να γράψω τα διηγήματά μου με όσο το δυνατόν πιο απλό τρόπο. Δεν τολμώ να ισχυριστώ πως το πέτυχα·δεν υπάρχει σ' αυτόν τον κόσμο ούτε μια σελίδα απλή, ούτε καν μια λέξη απλή, αφού όλες παραπέμπουν στο σύμπαν, πιο χαρακτηριστική ιδιότητα του οποίου είναι η περιπλοκότητα...»

Σε ορισμένες περιπτώσεις, ο σχολιαστής ενός σημαντικού έργου έρχεται σε πολύ δυσάρεστη θέση έχοντας συνείδηση του ότι θα γίνει αναγκαστικά περιγραφικός, όταν πρέπει να το προσεγγίσει σε πεπερασμένο χώρο. Ομως, για να λέμε την αλήθεια, και οι πάμπολλες σελίδες των μελετητών σπουδαίων συγγραφέων (π.χ. του Τζόις ή του Προυστ) δεν μας δίνουν την εντύπωση, όσο εμβαθυντικές και να είναι, ότι αφήνουν απ' έξω ένα σωρό παραμέτρους τής προσφοράς των τελευταίων; Οτι περπάτησαν στην περιφέρεια και όχι στο κέντρο του αντικειμένου τους;

Η (αχανής) γεωγραφία ενός καλλιτεχνήματος επιφυλλάσσει πάντα ένα ναυάγιο σε όποιον προσπαθήσει να την αντιμετωπίσει, έτσι κι αλλιώς. Πόσο, μάλλον, όταν ένα δημιούργημα έχει ορατές δυσκολίες λόγω του όγκου και των εσωτερικών του διακλαδώσεων.

Εν πάση περιπτώσει, η περίπτωση του μυθικού, πλέον, Αργεντινού δοκιμιογράφου, διηγηματογράφου, ποιητή και κριτικού Χόρχε Λουίς Μπόρχες (1899-1986), του ελιτίστα αυτού και κοσμοπολίτη διανοούμενου, είναι μία από τις πιο γριφώδεις όσο και απολαυστικές (λόγω των μυστικών της, ακριβώς) του έντεχνου πεζού λόγου του περασμένου αιώνα.

Τα «Ελληνικά γράμματα», εκδίδοντας σε τόμους τα γραπτά της κορυφαίας αυτής φωνής, προσφέρουν ένα πολύτιμο έργο στον Ελληνα αναγνώστη και η χειρονομία αυτή πρέπει να επαινεθεί. Συν το ότι στον παρόντα τόμο (θα ακολουθήσουν άλλοι), στον οποίο έχουν συμπεριληφθεί τα διηγήματα του μέγιστου Αργεντινού, τη μετάφραση υπογράφει η ...δόκιμη «μπορχεσιανή», πλέον, χειρ του Αχιλλέα Κυριακίδη.

Ο Μπόρχες έχει γίνει, συν τω χρόνω, μια ανεξάντλητη πηγή άντλησης ιδεών και τεχνικών γραφής, κάτι σαν τους καταξιωμένους δημιουργούς παλαιοτέρων εποχών, στους οποίους προσέφευγε η σκέψη για να λάβει κάτι από τη δωρεά τους.

Εάν, σώνει και καλά, θα έπρεπε να μιλήσουμε για την έννοια του κλασικού, ναι, ο συγγραφέας τού Αλεφ είναι η ιδανική περίπτωση, διότι οι περισσότεροι ομότεχνοί του, ανεξαρτήτως τεχνοτροπίας, γονιμοποιούνται από τις προτάσεις του. Οπως υπογραμμίζει ο Βίκτορ Ιβάνοβιτς στη μικρή μελέτη του για την ισπανοαμερικανική λογοτεχνία «...(ο Μπόρχες) είναι μια αφετηρία από την οποία εκκινούν (οι πιο διαφορετικοί καλλιτέχνες): από τους Γάλλους της Νουβό ρομανσιέ ώς τους κάθε λογής και αποχρώσεως "μεταμοντέρνους" και από τον Ρωσοαμερικανό Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ ώς τους κορυφαίους τού ευρωπαϊκού σινεμά Γκοντάρ και Μπερτολούτσι...»

Με τον Μπόρχες τα ειδολογικά στεγανά καταρρέουν. Η ποίηση, το δοκίμιο, η φιλοσοφία, η μυθοπλασία ενοποιούνται. Ολα αυτά, και όχι μόνον (ο κόσμος, το σύμπαν), αποκτούν μιαν ενότητα, υπόγειες συνδέσεις, σχέσεις. Πέραν του ότι γραμματολογικά μπορούμε να αντιληφθούμε τα λογοτεχνικά είδη ως ένα γένος, και όσα μας περιβάλλουν είμαστε σε θέση να τα διαβάσουμε ως ενιαίο κείμενο, μας λέει ο (τυφλός δίκην Ομήρου) Μπόρχες.

Προ καιρού, είχα αναφερθεί σ' ένα απίστευτο (μπορχεσιανό) περιστατικό, που είχε συμβεί στο βιβλιοπωλείο του ποιητή Δημήτρη Αλεξίου με ηρωίδα μια πελάτισσα: η κυρία αυτή είχε ζητήσει τα ...Απαντα. Γενικώς. Οπως θα ζητούσε κάποιος τη Βίβλο, ας πούμε.

Το ωραίο είναι ότι εάν είχαν κυκλοφορήσει τα Απαντα πεζά τις μέρες που η ως άνω κυρία επισκέφθηκε το βιβλιοπωλείο, θα υπήρχε η δυνατότητα να προμηθευτεί το ποθητό, «ολιστικό» έργο... Γιατί -πώς να το κάνουμε;- τα Απαντα... είναι ένα είδος επιτομής του κόσμου, σύμφωνα με την αντίληψη του Μπόρχες, αφού κρατάμε με αυτή στα χέρια μας «το ανεπανάληπτο, ομοιογενές, αδιάκοπο μπορχεσιανό κείμενο».

Στο μότο φιλοξενείται η φράση του Μπόρχες γύρω από την έννοια της «απλότητας» του λόγου, πλατωνικής αφετηρίας. Ο ίδιος, όντως, σε ένα πρώτο επίπεδο αφηγηματικό, χρησιμοποίησε μια γλώσσα προσιτή, η οποία πάντρεψε, «χωρίς κανενός είδους κόμπλεξ», το ιδίωμα του ταπεινού Αργεντινού «γκάουτσο» (γελαδάρη) και την αργκό του Μπουένος Αϊρες με τη μεταφυσική του Σοπενάουερ και τα οράματα του Δάντη.

Οι νεότεροι πεζογράφοι διδάχτηκαν ακόμα από τον Μπόρχες «τη συνείδηση του ριζωμένου κοσμοπολιτισμού, το οποίο σημαίνει ότι από τη γενέτειρα γωνιά του ο καθένας έχει πρόσβαση στο σύνολο του παγκοσμίου πολιτισμού, ο οποίος στην πολλαπλότητά του δεν παύει να είναι ένας: από τη σοφία της Απω Ανατολής και της Ινδίας στο πρωτόγονο έπος (Edda) των Ισλανδών skald· και από την ποιητική πνοή της pampa (Martin Fierro) στους μύθους του κρητικού λαβύρινθου και στα μεσαιωνικά μυστήρια της Πράγας του Meyrink και του Kafka...» (Ιβάνοβιτς).

Και όμως, παρ' ότι ο συγγραφέας αυτός κυκλοφορεί στο ασυνείδητο των περισσότερων διανοουμένων παγκοσμίως, μάλλον δεν είναι ανάλογος ο αριθμός εκείνων που θα το ομολογούσαν δημόσια. Ισως γιατί ο σοφότατος αυτός νους με τις ιδέες και τις λογοτεχνικές του προτάσεις ανέτρεπε κατεστημένες απόψεις και καθοδηγητικά μοντέλα περί γραφής.

Αλλά αυτό το ζήτημα χρειάζεται ολόκληρο δοκίμιο για να αναλυθεί.

Ο τόμος χωρίζεται, από πλευράς κειμένων του Μπόρχες, σε δύο μεγάλες ενότητες: στα αφηγήματα (Παγκόμια ιστορία της ατιμίας, Ιστορία της αιωνιότητας, Μυθοπλασίες) και στα μικρά πεζά-όνειρα, παραβολές και de profundis (Ο ποιητής, Εγκώμιο της σκιάς, Το χρυσάφι των τίγρεων, Το σιδερένιο νόμισμα, Ιστορία της νύχτας, Ο αριθμός, Οι συνωμότες).

Θυμίζω αυτά τα κείμενα γιατί καθένας έχει κάνει τις εσωτερικές του επενδύσεις πάνω τους και, συμβαίνει η αναφορά των τίτλων τους και μόνο να σε μπλέκει σε μια ιστορία μουσικότητας, ποίησης.

(Εχω την αίσθηση, και δεν είμαι ο μόνος βέβαια, ότι ο Μπόρχες πλεοναστικά ασχολήθηκε με την ποίηση, η οποία περιέχεται στα πεζά του ούτως ή άλλως).

Προσωπικά θεωρώ ένα από τα ωραιότερα διηγήματά του το ταχυδραματικό Επεισόδιο με τον εχθρό, από τη συλλογή Το χρυσάφι των τίγρεων, γραμμένο το 1972. Ο ήρωας (Μπόρχες) δέχεται σπίτι του κάποιον που είχε βλάψει σε μικρή ηλικία και εκείνος θέλει να τον σκοτώσει, γιατί θυμάται ακόμα. Υστερα από σύντομους, κοφτούς διαλόγους περί οίκτου, συγγνώμης και χρόνου, ο επισκέπτης δηλώνει: «...Τα επιχειρήματά σου, Μπόρχες, είναι φτηνά τεχνάσματα του τρόμου σου για να μη σε σκοτώσω. Τίποτα πια δεν μπορείς να κάνεις». «Κι όμως», του απάντησα, «υπάρχει κάτι που μπορώ να κάνω» «Τι;» με ρώτησε. «Να ξυπνήσω». Κι αυτό έκανα.

Σκέφτεται κανείς τη χρήση της ονείρευσης στο έργο του δημιουργού αυτού και καταπλήσσεται με την αρνητική, όσο και θετική, σωτήρια θα 'λεγα, αντιμετώπιση του ονειρικού φαινομένου. Σε γενικές γραμμές, φαντάζεται τα πάντα ως προϊόντα της συγκεκριμένης λειτουργίας, ώς και τον Πλάστη θεωρεί ότι μας έχει συλλάβει ονειρευόμενος τρελά και σε αυτή την ονειρική παράνοια ζούμε, λέει.

Φυσικά και ο λαβύρινθος είναι κεντρικό στοιχείο της προβληματικής του: καρπός της έμπνευσης και η θεματολογία τού Μπ., ο οποίος μας παρουσιάζει ένα περίεργο σχήμα με άπειρες διακλαδώσεις, με ένα, όμως, κέντρο. Εντός αυτού του λαβύρινθου, που τον κουβαλάμε μέσα μας και συμβολίζει το σύμπαντα κόσμο και την αρχιτεκτονική του, κυκλοφορούν τα στοιχεία της ζωής, αξεδιάλυτα με το μυστήριο του απείρου.

Ο Μπόρχες με τα μικρά του αυτά masterpieces, εκτός των άλλων, υπέδειξε την άμεση σχέση/ εξίσωση του «ελάσσονος» προς το μείζον. Γι' αυτό, νομίζω, δεν χρειάστηκε να γράψει μυθιστόρημα...

ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/11/2005