Η πεζογραφία την εποχή του Μπαρόκ: Δον Κιχώτης

Η πεζογραφία την εποχή του Μπαρόκ: Δον Κιχώτης


Ο λογοτεχνικός πεζός λόγος αρχίζει να αποκτά την αυτονομία του, ήδη από την εποχή της Αναγέννησης (14ος αιώνας). Η επέκταση της γραφής και η διάδοση του τυπωμένου βιβλίου, μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας περίπου το 1450, συμβάλλουν ώστε να γραφούν νέα αφηγηματικά κείμενα. Εμφανίζονται συλλογές διηγημάτων (νουβέλες) και μυθιστορήματα σε εθνικές γλώσσες. Το μυθιστόρημα έχει μεγάλη έκταση, σύνθετη δομή αφήγησης, μεγάλο αριθμό προσώπων και εκτείνεται σε μεγάλα χρονικά διαστήματα. Προέρχεται από τη μετεξέλιξη της επικής ποίησης και κυρίως της ιπποτικής μυθιστορίας. Τα περιπετειώδη και ιπποτικά μυθιστορήματα άρεσαν πολύ στο κοινό της εποχής και διαδίδονταν ευρέως. Είναι αυτά που θα σατιρίσει ο Θερβάντες στο Δον Κιχώτης..

Λαγουδάκη Ελένη

Το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα αναπτύσσονται στην Ευρώπη δύο είδη μυθιστορήματος. Το πρώτο, ακολουθώντας την αναγεννησιακή παράδοση, είναι το βουκολικό ή ποιμενικό που περιγράφει περιπέτειες ερωτευμένων ζευγαριών σε ειδυλλιακούς τόπους κοντά στη φύση, με κυριότερο εκπρόσωπο τον Σίντνεϋ και το έργο του Αρκαδία. Το δεύτερο είδος είναι το πικαρέσκο, που πήρε το όνομά του από τον πρωταγωνιστή του τον πίκαρο, δηλαδή τον επαίτη, τον τυχοδιώκτη, τον περιπλανώμενο ή τον παράνομο. Εμφανίζεται στην Ισπανία το 1554 με την έκδοση του καταπληκτικού έργου ενός ανώνυμου συγγραφέα, Ο βίος του Λαζάρου του εκ Τόρμες. Ο πίκαρο στην πεζογραφία του 17ου αιώνα, γίνεται περιπλανώμενος ήρωας, δίνοντας μέσα από τη ζωή του μία μπαρόκ αναπαράσταση του κόσμου, με τη φαντασία να αντιπαρατίθεται σε άλλη φαντασία. Ο μυθιστορηματικός αυτός λόγος χαρακτηρίζεται ρεαλιστικός, γιατί παρατηρεί την ανθρώπινη ζωή με τις περιπλοκές της φαντασίας της. Όταν ο ρεαλισμός προσλαμβάνει χαρακτήρα παρωδίας με έντονο το στοιχείο της διακωμώδησης, τότε έχουμε το μπουρλέσκο. Σημαντικοί εκπρόσωποι του είδους ο Ισπανός Κεβέδο, ο Άγγλος Μπάνυαν και ο Πολωνός Πάσεκ. Ο μυθιστορηματικός λόγος την ίδια περίοδο εμφανίζει και μία άλλη τάση την ιδεαλιστική, δηλαδή την προσαρμογή στους κανόνες και τις αξίες του κλασικισμού. Εξαίρεση αποτελεί το έργο Πριγκήπισσα της Κλάιβ της Γαλλίδας Ντε λα Φαγιέτ.

Αυτή την περίοδο, λοιπόν, αναπτύσσεται η μυθοπλαστική πεζογραφία, στην κατεύθυνση που χάραξε ο Βοκκάκιος (Δεκαήμερο) και ο Ραμπελαί (Γαργαντούας και Πανταγκρυέλ), από τον Ισπανό συγγραφέα Μιγκέλ ντε Θερβάντες Σααβέντρα (1547–1613). Αυτή η εμπνευσμένη ιδιοφυΐα, τροφοδοτείται από μια γόνιμη παράδοση, τη συνεχίζει και την οδηγεί στην κορύφωσή της δημιουργώντας τον Δον Κιχώτη, ένα λογοτεχνικό έργο που αποτελεί σταθμό για την ιστορία του μυθιστορήματος και έργο μοναδικό ως προς τις επιδράσεις του. Ο πολυμήχανος Ιππότης Δον Κιχώτης ντε λα Μάντσα, αποτελεί την πιο τέλεια και θαυμαστή έκφραση της φαντασίας, του σατιρικού πνεύματος, της ουμανιστικής καλλιέργειας, της ανθρώπινης και ηθικής εμπειρίας και της πολυσύνθετης ιδιοφυΐας του Θερβάντες. Είχε τόση επιτυχία που μεταφράστηκε πολύ σύντομα σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές γλώσσες. Σήμερα θεωρείται το πρώτο, μετά τη Βίβλο, πολυμεταφρασμένο βιβλίο. Από πολλούς αναγνωρίζεται ως το πρώτο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα. Παρόλο που ο στόχος του συγγραφέα ήταν η παρωδία των ιπποτικών μυθιστορημάτων, δημιούργησε ένα λογοτεχνικό χαρακτήρα που γεννήθηκε μέσα από την ίδια τη λογοτεχνία. Το έργο εντυπωσίασε τους αναγνώστες του ιπποτικού μυθιστορήματος που αγάπησαν την παρωδία όσο και τα ίδια τα έργα. Οι διάφορες απομιμήσεις που ξεκίνησαν από αυτό, η πληθώρα των ηρώων και τα διάφορα είδη μυθιστορηματικών έργων που εμφανίζονται στο εξής στις νεότερες ευρωπαϊκές γραμματείες, δηλώνουν το μέγεθος και τη σημασία του. Με αυτό το έργο ο Θερβάντες εγκαθίσταται στην καρδιά της ίδιας της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, ανοίγοντας το δρόμο για μια νέα παράδοση, ασκώντας ευρύτατη και αποφασιστική επίδραση στο λογοτεχνικό πεδίο.

Ο Δον Κιχώτης, o μεγαλόπνευστος ευπατρίδης, όπως τον αποκαλεί ο Θερβάντες στο κεφάλαιο IV του πρώτου τόμου του έργου, είναι ένας άνθρωπος με λογοτεχνικές και αναγνωστικές ανησυχίες. Προφανώς άτομο με υψηλή μόρφωση, διατηρεί βιβλιοθήκη με ακριβά και διάσημα βιβλία της εποχής. Τα περισσότερα από αυτά, όπως δηλώνουν οι τίτλοι, είναι γνωστά ιπποτικά μυθιστορήματα και ιπποτικές ιστορίες (Ιππότης Πλατίρ, Ιππότης του Σταυρού, Καθρέφτης της Ιπποσύνης) και παλαιότερα έπη (Τα κατορθώματα του Ασπλατιάν, Ρολάνδος ο Μανιακός, Παλμερίνος ο Άγγλος, Τιράντης ο Λευκός). Επίσης υπάρχουν αναγνώσματα με βουκολικές ιστορίες και ειδύλλια (Βοσκός Δαρινέλ, Βοσκός της Ιβηρίας, Βοσκός της Φιλίδας, Νύμφες του Ενάρες, Αρτέμιδα) καθώς και βιβλία με θέμα τον έρωτα (Τα δέκα βιβλία της Τύχης του Έρωτα, Γιάτρεμα της Ζήλιας, Δάκρυα της Αγγελικής). Αναφέρεται μια συλλογή ποιημάτων (Θησαυρός από διάφορα ποιήματα) και γίνεται ξεχωριστή μνεία, ίσως σε ένα προγενέστερο έργο του ίδιου του συγγραφέα, τη Γαλάτεια. Ένα ποιμενικό έργο αναψυχής και διασκέδασης, με σαρκαστική, απαξιωτική και ίσως ειρωνική εκ μέρους του κριτική για το δημιούργημά του. Όπως διαπιστώνουμε λοιπόν, οι λογοτεχνικές προτιμήσεις του Δον Κιχώτη, που κατά πάσα πιθανότητα ήταν και οι προτιμήσεις των αναγνωστών εκείνης της εποχής, υποδηλώνουν ότι πρόκειται για έναν εντατικό αναγνώστη των διαφόρων λογοτεχνημάτων της εποχής του. Πρόκειται για μεταφράσεις και παραλλαγές μεσαιωνικών αφηγημάτων, έργα ιπποτικού ηρωισμού στη Γαλλία, την Ισπανία και την Αγγλία, μετεξελίξεις της επικής ποίησης, καθώς και έργα ποιμενικής λογοτεχνίας.

Οι μεταρρυθμιστικές τάσεις που επικρατούσαν την εποχή που ο Θερβάντες έγραψε τον Δον Κιχώτη, δημιουργούσαν ένα κλίμα συντηρητισμού και πουριτανισμού. Γενικά, επικρατούσε δυσπιστία απέναντι σε θέματα και δραστηριότητες κοσμικού τύπου, όπως η λογοτεχνία. Όπως φαίνεται από τη συζήτηση μεταξύ του παπά και του κουρέα, κάποια από τα βιβλία της βιβλιοθήκης του Δον Κιχώτη τους ήταν γνώριμα. Φαίνεται ότι έχουν κάποια μόρφωση, κυρίως όμως ο παπάς, που τυπικά τους διευκολύνει να τα αναγνωρίσουν. Για κάποια δε, είχαν ακούσει σχόλια και κριτικές. Διαπιστώνουμε επίσης ότι μερικά από αυτά τα είχαν διαβάσει. Βέβαια τα κριτήρια και ο τρόπος αξιολόγησής τους, όπως αυτά εκφράζονται, είναι ρηχά, ανεύθυνα ώς και φαιδρά. Άλλωστε ζουν σε μια εποχή όπου η κριτική της λογοτεχνίας ή η θεωρία της δεν έχουν πάρει ακόμη συστηματική μορφή. Αξιολογούν τα έργα μόνο από την ανάγνωση των τίτλων, θεωρώντας ότι αυτός υποδηλώνει και το περιεχόμενο. Κάποια από αυτά τα διακωμωδούν και τα σατιρίζουν, χωρίς να σέβονται το παρελθόν τους και τη διασημότητά τους. Σε ορισμένα προσδίδουν θρησκευτικές αναφορές, γεγονός που επιβαρύνει ακόμη περισσότερο την τύχη τους, ίσως εξαιτίας και της λογοκρισίας (Index) που υπήρχε την εποχή που γράφτηκε το έργο. Ο κουρέας, αλλά κυρίως ο παπάς, είναι προκατειλημμένοι με τις διάφορες μεταφράσεις έργων, με τα έργα που είναι γραμμένα σε άλλη γλώσσα από αυτή που ομιλούν, καθώς και με αυτά που δεν προέρχονται από την Ισπανική λογοτεχνία. Δεν έχουν κατασταλαγμένη προσωπική άποψη και έτσι ο ένας επηρεάζεται από τη γνώμη του άλλου, αλλάζοντας τις αποφάσεις τους από τη μια στιγμή στην άλλη. Φαίνεται ότι κάποια από αυτά θα ήθελαν να τα διαβάσουν, αν είχαν το χρόνο, ή δεν ήταν παρούσα η οικονόμος του Δον Κιχώτη, γυναίκα απλοϊκή, αμόρφωτη και επηρεασμένη από τις δεισιδαιμονίες και ώς δοξασίες που επικρατούσαν εκείνη την εποχή στα λαϊκά στρώματα. Είναι εναντίον οποιουδήποτε βιβλίου και τα θεωρεί πηγή του κακού και της μαγείας. Πιστεύει ότι είναι επικίνδυνα και η θέση τους που τους αξίζει είναι η πυρά. Δίνει αξία μόνο σε επίγεια και καθημερινά υλικά, γεγονός που άλλωστε εντοπίζει και ο παπάς, ονομάζοντας τα χέρια της «κοσμικά», σε αντίθεση με αυτόν που εκπροσωπεί την «πνευματική» εξουσία.

Βασικό στοιχείο της ρητορικής που χρησιμοποιεί ο Θερβάντες για να κάνει δραστικότερο και πειστικότερο το λόγο του είναι η ειρωνεία. Αυτός ο υπαινικτικός λόγος, περιπλέκει τη σχέση ανάμεσα στα λεγόμενα και στη συνείδηση του συγγραφέα. Είναι ένα λεπτό όργανο που μας κάνει να αμφιβάλουμε για τα γραφόμενα. Πράγματι, υιοθετεί ο συγγραφέας αυτά που λέει ή διατηρεί μια απόσταση; Τα παρουσιάζει σαν γνώμη τρίτων ή τα ασπάζεται και τα παραδέχεται; Πόσο ειλικρινής είναι όταν γράφει: «Για ένα όνομα τόσο άγιο σαν και αυτό που έχει αυτό το βιβλίο (ο Ιππότης του Σταυρού), θα μπορούσε κανείς να του συγχωρέσει την ανοησία του». Σοβαρολογεί ή αστειεύεται όταν αναφέρει ότι «….είναι το καλύτερο βιβλίο του κόσμου: αυτού, τρώνε οι ιππότες και κοιμούνται και πεθαίνουν στα κρεβάτια τους…..εκείνος που το έγραψε, θα ‘πρεπε για τις τόσες παλαβομάρες που είπε σοβαρολογώντας να σταλθεί στα κάτεργα. Πάρε το στο σπίτι σου και διάβασέ το…….». Φάσκει και αντιφάσκει, όταν στην αρχή του κεφαλαίου γράφει «…..τα βιβλία, οι δημιουργοί του κακού….» και στη συνέχεια «Είναι βιβλία που δίνουν ευχαρίστηση δίχως να βλάφτουν κανένα». Tι πιστεύει όταν ειρωνεύεται τον ίδιο τον εαυτό του και το δημιούργημά του; Toυ διαφεύγει ο έλεγχος μεταξύ των λεγόμενων και της πραγματικότητας και στρέφεται εναντίον του προσδίδοντας τη μορφή της τραγικής ειρωνείας; Πράγματι ο Θερβάντες εκμεταλλεύεται το φαινόμενο της ειρωνείας για να εκφράσει τις διαφορές ανάμεσα σε αυτά που λέει και σε αυτά που σκέφτεται, καθώς και ανάμεσα σε αυτά που πιστεύει και στην πραγματικότητα. Η σχέση μεταξύ αλήθειας και ψέματος είναι ανεξέλεγκτη και δημιουργεί αμφιβολία. Ο αναγνώστης διχάζεται, δεν ξέρει τι να πιστέψει και τι να ασπασθεί; Αυτή η σύγχυση όμως που δημιουργείται, είναι και το μεγαλείο της ειρωνείας. Από τη μια μεριά, η ευφορία και η ανάλαφρη ατμόσφαιρα που δημιουργείται με την παρωδία των τίτλων και των θεμάτων των βιβλίων, από την άλλη, η σοβαρότητα του θέματος της λογοκρισίας και της καταστροφής τους, δημιουργούν ένα προβληματισμό, μια ένταση και μια αγωνία στο συνειδητοποιημένο αναγνώστη. Τον βάζουν στη διαδικασία της αναζήτησης του βαθύτερου νοήματος των λεγόμενων και στηριζόμενος στην παιδεία του και τη συνείδησή του, υιοθετεί τις απόψεις που τον εκφράζουν και τον ικανοποιούν. Αυτό το παιχνίδι μεταξύ του χαμόγελου και της περίσκεψης είναι που υποσκάπτει και ενεργοποιεί το υποσυνείδητο του αναγνώστη, βοηθώντας τον να κατανοήσει και να αποδεχθεί την αλήθεια και την πραγματικότητα χωρίς φραγμούς, αναστολές και προκαταλήψεις.

Έναν άλλο μηχανισμό που χρησιμοποιεί ο Θερβάντες, για να δώσει αμεσότητα και γλαφυρότητα στην αφήγησή του, είναι αυτός της ανθρώπινης πολυγλωσσίας. Ήδη την εποχή που γράφεται το έργο ο κόσμος είναι ενεργά πολυγλωσσικός. Οι εθνικές γλώσσες συνυπάρχουν και φωτίζουν η μια την άλλη. Υπάρχει καθημερινή επαφή και διαρκείς συναναστροφές μεταξύ των ατόμων, των κοινωνικών τάξεων, των γλωσσών ή των γλωσσικών τρόπων. Αυτόν τον κοινωνικό διάλογο μεταφέρει στο μυθιστόρημά του ο Θερβάντες, δίνοντας με τη γραφή του και τους ήρωές του μια νέα διάσταση στην έννοια της αναπαράστασης. Συγκεκριμένα, στο κεφάλαιο XXII που εξετάζουμε, δημιουργούνται επίπεδα πολυφωνίας από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις (βασιλικοί στρατιώτες, ευπρεπείς αφεντάδες, κλέφτες, προαγωγοί και άλλοι). Κατά συνέπεια, οι ήρωές του είναι φορείς διαφορετικής ιδεολογίας και έχουν άλλη εκφορά του λόγου. Αυτή η σύνθετη αφηγηματική οργάνωση έχει σχέση με την οπτική γωνία του συγγραφέα. Ανάλογα με το πού τοποθετεί τον Δον Κιχώτη αλλάζει και η εστίαση στην αφήγηση. Έχουμε λοιπόν μια αφήγηση μέσα στην αφήγηση, η οποία εμφανίζεται για πρώτη φορά από τον Θερβάντες. Χειρίζεται αυτό το σχήμα σαν παντογνώστης και ενορχηστρωτής και το καθιερώνει ως τέχνασμα της νεότερης πεζογραφίας. Οι διάλογοι εκφέρονται σε πρώτο πρόσωπο ή σε πλάγιο λόγο. Ο αφηγητής υποδύεται άλλα πρόσωπα και διαφορετικούς ρόλους φορώντας προσωπεία. Με αυτόν τον τρόπο ο Θερβάντες ανατρέπει την τάξη των αφηγήσεων όπως την ξέραμε μέχρι τώρα δημιουργώντας διάφορα επίπεδα. Επιπλέον η σχέση αφηγηματικού τόπου και χρόνου δεν είναι επίπεδη. Αντιπαρατίθενται δύο κόσμοι: ένας φανταστικός, της περιπετειώδους φιλολογίας και της ανάγνωσης και ένα άλλος, ο υπαρκτός, ο κόσμος της καθημερινής ζωής. Με αυτό το λογοτεχνικό τέχνασμα ανατρέπονται και εμπλέκονται τα χρονικά επίπεδα. Έτσι δημιουργούνται οι αθάνατες μορφές του μυθιστορήματος, που ζουν διαφορετική ζωή και δημιουργούν διαφορετικές ερμηνείες.

Μέσα από την πλοκή του Δον Κιχώτη, η νεότερη ευρωπαϊκή λογοτεχνία έδειξε ότι έχει τη δύναμη και μπορεί να παραγάγει μορφές ηρώων τόσο ισχυρές όσο και παλαιότερα, αλλά και πολύ διαφορετικές. Ο Δον Κιχώτης κάνει πρότυπά του τους νέους ήρωες δημοφιλών μυθιστορημάτων της εποχής του, ταυτίζεται μαζί τους και ζει μέσα από αυτούς και τις περιπέτειές τους. Έτσι η λογοτεχνία γεννά με τη σειρά της λογοτεχνία που αποκτά πρόσωπο και υπόσταση στη μορφή του Δον Κιχώτη, αποτελεί σημαντική εκφραστική δύναμη, γι’ αυτό και έχει ιδιαίτερη σημασία για τον κόσμο, αναγνωρίζεται δε από τον νεότερο Ευρωπαίο ως συστατικό στοιχείο του πολιτισμού του. Επιπροσθέτως, αποδέχεται ότι η ταυτότητά του θα διατηρεί ένα χαρακτήρα όχι μόνο φανταστικό αλλά και ειρωνικό. Διαρκώς εξαρτάται από τη λογοτεχνική ανάγνωση και τις περιπλοκές της. Η λογοτεχνία μέσα από το πρόσωπο του τραγικού ήρωα Δον Κιχώτη, εκφράζει και διεκδικεί την ισχύ αλλά και την αδυναμία ενός πολιτισμού που αποδίδει στη λογοτεχνία μια κρίσιμη θέση και λειτουργία. Επιπλέον, συμβάλλει ώστε ο άνθρωπος που έρχεται σε επαφή μαζί της να βελτιωθεί ψυχικά και να καλυτερεύσει πνευματικά. Δημιουργεί διαφορετικές οπτικές για όσα συμβαίνουν γύρω της. Ατενίζει τα πράγματα του κόσμου με γαλήνη και ανθρωπιά και προσπαθεί, με τρυφερή εγκαρτέρηση και απλότητα, να προσφέρει και να απαλύνει τον πόνο. Η λογοτεχνία με αιχμή του δόρατος την πένα της, ως άλλος Δον Κιχώτης, στηλιτεύει και κριτικάρει, σαρκάζει και διασκεδάζει, μάχεται και αγωνίζεται. Προασπίζει την ελεύθερη βούληση και υπερασπίζεται την ελευθερία του πνεύματος. Απλώνει τα χέρια σε όλο τον κόσμο και έχει να δώσει κάτι στον καθένα από μας, αρκεί να της το επιτρέψουμε ανοίγοντας το μυαλό και την ψυχή μας. Χωρίς τη λογοτεχνία όπως την παρουσιάζει και την καθιερώνει ο Θερβάντες, ο πνευματικός μας κόσμος θα ήταν φτωχότερος. Αυτός είναι ένας ακόμη λόγος που το έργο αυτό έκανε διάσημη την ισπανική λογοτεχνία και τον συγγραφέα του.

Για τον Δον Κιχώτη έχουν γραφεί πάμπολλες κριτικές και το έργο έχει γίνει αντικείμενο μελέτης από σημαντικούς ανθρώπους του πνεύματος. Ποικίλες ερμηνείες έχουν δοθεί: από εκείνες που βλέπουν τους δύο πρωταγωνιστές σαν σύμβολα του ιδεατού και της πραγματικότητας, ως εκείνες που τον θεωρούν σάτιρα του ιπποτισμού, των ξεπεσμένων ευγενών της κοινωνίας και της Ισπανίας ιδιαίτερα. Ο Μπάιρον, αποφαίνεται ότι είναι η πιο μελαγχολική ιστορία ακριβώς επειδή μας κάνει να γελάμε, ενώ ο Ντοστογιέφσκι βλέπει σ΄αυτό «την πιο πικρή ειρωνεία που ο άνθρωπος ήταν ποτέ ικανός να εκφράσει». Ο Δον Κιχώτης έχει εμπνεύσει ζωγράφους, όπως ο Πικάσο, μουσικούς που δημιούργησαν για χάρη του μουσικές συνθέσεις, όπως ο Στράους, και σκηνοθέτες που έχουν γυρίσει κινηματογραφικές ταινίες με θέμα αυτόν το συμπαθή, ονειροπαρμένο ήρωα που κυνηγάει ανεμόμυλους και αγωνίζεται για το δίκαιο του κόσμου και τον έρωτα της αγαπημένης του. Πολλές φορές χρησιμοποιούμε τις ιστορίες και το παράδειγμά του για να χαρακτηρίσουμε μια ανθρώπινη συμπεριφορά είτε θετικά είτε αρνητικά, ενώ ο όρος δονκιχωτισμός έχει περάσει στο εννοιολογικό λεξιλόγιο όλου του κόσμου. Ο Δον Κιχώτης βρίσκεται πολύ κοντά στη σύγχρονη ευαισθησία, γιατί διεγείρει τη συμπάθεια και το σεβασμό του αναγνώστη, ο οποίος βλέπει τον τραγικό και αδιάκοπο αγώνα του ανθρώπου που, παρακινημένος από ευγενικά ιδανικά σκοντάφτει πάνω στη σκληρή πραγματικότητα. Έχει γραφεί ότι ο 17ος αιώνας δέχθηκε τον Δον Κιχώτη με γέλια, ο 18ος με χαμόγελα και ο 19ος με δάκρυα.

Τελικά τι ήταν ο Δον Κιχώτης; Ο κωμικός ήρωας ενός τραγικού κόσμου ή ο τραγικός ήρωας ενός κωμικού κόσμου; Έγκειται στις αναγνωστικές ανησυχίες, στις προσωπικές αντιλήψεις και στα συναισθήματα του κάθε αναγνώστη να το ανακαλύψει. Αυτή είναι και η μαγεία του.

Βιβλιογραφία

Βάρσος, Γ. Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, τόμ. Α’, ΕΑΠ, Πάτρα 1999.
Beer Gillian, Η γλώσσα της κριτικής, Μυθιστορία, Εκδοτική Ερμής ΕΠΕ 1974.
Εγκυκλοπαίδεια Δομή, Δομή, Αθήνα 1970, τόμος 6, 429.
Ευρωπαϊκά Γράμματα, Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, τόμ. Α’, Σοκόλης, Αθήνα 1999.
Ζερβός-Κομπτόν, Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τόμ. 4, Εκδοτική Αθηνών 1991.
Muecke, D.C., H γλώσσα της Κριτικής, Ειρωνεία, Εκδοτική Ερμής, 1974.