ΤΖΟΝ ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ

ΤΖΟΝ ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ


Ο Τζον Ντος Πάσος γεννήθηκε στις 14 Ιανουαρίου του 1896, μεγάλωσε στο Σικάγο και σπούδασε στο Τσόουτ και στο Χάρβαρντ. Το 1916 πήγε στην Ισπανία για να συνεχίσει τις σπουδές του στην αρχιτεκτονική, αλλά το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου απέτρεψε τα σχέδιά του και ο Ντος Πάσος εντάχθηκε εθελοντικά στο Σώμα Τραυματιοφορέων της Γαλλίας. Από την εμπειρία του αυτή προέκυψε το πρώτο του βιβλίο, το One Man's Initiation: 1917 (1920).
Ανάμεσα στα βιβλία που έγραψε κατά τη δεκαετία του 1920 είναι τα μυθιστορήματα Three Soldiers (1921) και Manhattan Transfer (1925), στο οποίο χρησιμοποίησε τεχνικές που αργότερα επεξεργάστηκε πιο περίτεχνα στην τριλογία του U.S.A., και σε τρία θεατρικά έργα που έμειναν στην ιστορία για την "κινηματογραφική" τεχνική τους, τα The Moon is a Gong (1926), Airways, Inc. (1928), και Fortune Hights (1933). Στην περιλάλητη τριλογία του, το U.S.A. (1938), μια σαρωτική κριτική της πολιτιστικής παρακμής, χρησιμοποιεί την τεχνική των "κινηματογραφικών επικαίρων" και του "camera eye" καθώς καταπιάνεται με εκατοντάδες χαρακτήρες, αλλάζοντας διαρκώς σκηνές, και επεξεργαζόμενος ένα αχανές κοινωνικό και ιστορικό υλικό. Οι τρεις τόμοι τιτλοφορούνται: Ο 42ος Παράλληλος (1930), 1919 (1932), και Το Χοντρό Χρήμα (1936).
Η επόμενη τριλογία του, με τίτλο District of Columbia (1952) ήταν, απεναντίας, μια υπεράσπιση του συστήματος ελεύθερου ανταγωνισμού. Ανάμεσα στα μετέπειτα έργα του συγκαταλέγονται τα The Theme is Freedom (1956), The Great Days (1958), Midcentury (1961), Mr. Wilson's War (1963), και Occasions and Protests (1964), στα οποία συνέχισε την στροφή του στον συντηρητισμό. Το The Best Times (1964), το τελευταίο του βιβλίο, είχε ως θέμα του την παιδική και νεανική του ηλικία.
Καίτοι ταξίδεψε πολύ στα νιάτα του, αργότερα έζησε μια απλή, ήσυχη ζωή στο Κέιπ Κοντ. Αργότερα, αυτός και η σύζυγός του έζησαν στη φάρμα του πατέρα του στην Βιρτζίνια. Ο Τζον Ντος Πάσος πέθανε το 1970. Η συνέντευξη που δημοσιεύει σήμερα το ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΦΕΝΕΙΟ δόθηκε στον David Sanders.

Λίγο αφότου ο Τζον Ντος Πάσος ολοκλήρωσε τους τρεις τόμους του U.S.A., το 1936, ο Ζαν-Πολ Σαρτρ αποφάνθηκε ότι ήταν "ο μεγαλύτερος εν ζωή συγγραφέας". Το 1939, ένας κριτικός, στο New Masses, επιτέθηκε στο μυθιστόρημά του Adventures of a Young Man, κατηγορώντας το για "τροτσκιστική προπαγάνδα".

ΤΟ «ΜΑΝΗΑΤΤΑΝ ΤRΑΝSFΕR» ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΥΟΡΚΗΣ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ. ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ, ΠΕΡΙΠΟΥ ΟΓΔΟΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΤΟΥ ΕΚΔΟΣΗ (1925), ΠΑΙΡΝΕΙ ΚΑΝΕΙΣ ΜΙΑ ΓΕΡΗ ΔΟΣΗ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΠΟΛΗΣ. ΟΜΩΣ ΑΛΛΟ ΕΓΝΩΣΜΕΝΗ ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΚΗ (ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ) ΑΞΙΑ ΚΑΙ ΑΛΛΟ ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ..


Καμία από τις δύο αυτές αποφάνσεις δεν ισχύει ως πρότυπο για τις μετέπειτα εκτιμήσεις του έργου του, καίτοι υποδηλώνουν τις ακραίες διαθέσεις με τις οποίες έγιναν δεκτά τόσο τα πρώτα (Three Soldiers, Manhattan Transfer και U.S.A.) όσο και τα ύστερα (District of Columbia, Midcentury) έργα του. Αλλά και στην ίδια του τη ζωή, ο Ντος Πάσος κυμάνθηκε ανάμεσα σε άκρα: από το New Masses στο National Review, από τις Βερσαλλίες στην Νυρεμβέργη, από τα περιπετειώδη ταξίδια στην γαλήνια ζωή στην πατρογονική φάρμα.
Παρά όλες αυτές τις αντιφάσεις και παρά το αυτοβιογραφικό νήμα που διατρέχει σύνολο το έργο του, ο Ντος Πάσος υπήρξε συγγραφέας ασυνήθιστης αποστασιοποίησης. Εξακολουθούν να τον ρωτούν, σαν να ήταν ακόμη στα είκοσί του χρόνια: "Είσαι υπέρ ή εναντίον μας;" Επίσης, υπήρξε πολυγραφότατος, μιας που εξέδωσε δεκαοχτώ βιβλία μετά το U.S.A., και παραμένει δραστήριος, γράφοντας ακατάπαυστα και με εντυπωσιακή σταθερότητα.
Η συνέντευξη με τον Ντος Πάσος έλαβε χώρα το 1968, στη φάρμα του, στο Σπενς Πόιντ, στη Βιρτζίνια, σε μιαν αμμώδη και πευκόφυτη λωρίδα γης ανάμεσα στο Ράππαχανοκ και τον Πότομακ. Το μέρος είναι κοντά στους γενέθλιους τόπους του Ουάσινγκτον και του Μονρόου. Μολονότι φυσούσε αρκετά και είχε συννεφιά, εκείνη την ημέρα του Ιουνίου, δεν φαινόταν απειλή θύελλας κι έτσι ο συγγραφέας, η εντυπωσιακά όμορφη γυναίκα του, και ο συνομιλητής τους, κολύμπησαν στον Πότομακ πριν καταπιαστούν με οτιδήποτε άλλο. Ο Ντος Πάσος μιλούσε με άνεση για ό,τι έκανε εκείνο τον καιρό ή για τα άμεσα σχέδιά του, αλλά δεν αντέδρασε παρά μονάχα με κοφτές απαντήσεις, με ένα χαχάνισμα ή ένα νεύμα, στις ερωτήσεις σχετικά με όσα είχε κάνει πριν από πολλά χρόνια, για να επανέλθει σε ιστορίες σχετικά με το ψάρεμα στις Άνδεις και το ταξίδι του στον Αμαζόνιο από το Ικουίτος. Συνομιλήσαμε σε ένα μικρό σαλόνι στο οίκημά του από τον δέκατο όγδοο αιώνα.
Ο Ντος Πάσος είναι ψηλός, εμφανώς καλοζωισμένος και υγιής. Το πρόσωπό του είναι στρογγυλό, είναι φαλακρός, φοράει γυαλιά με ατσάλινο σκελετό, και είναι πολύ πιο νέος απ' ό,τι τον δείχνουν οι πρόσφατες φωτογραφίες του. Είναι ένα από τα χαρακτηριστικά του ότι γέρνει ελαφρώς προς τα εμπρός, δείχνοντας αέναη προσοχή. Μιλάει κατάτι νευρικά και βραχνά, με προφορά που δείχνει την καλλιέργειά του. Καίτοι φαινόταν ότι τίποτε δεν επρόκειτο να διαταράξει την έμφυτη αβρότητά του, αισθανόταν κάπως άβολα με ό,τι αποκαλούσε "επιβεβλημένη συζήτηση". Είχε να κάνει και η παρουσία του μαγνητόφωνου με αυτό, αλλά πιο εμφανές ήταν ότι απλούστατα δεν απολάμβανε το να μιλάει για τον ίδιο του τον εαυτό. Πέρα από τους όποιους δισταγμούς του, ήταν απολύτως πρόθυμος να πει ακριβώς τι σκεφτόταν για πρόσωπα και πράγματα.

DAVID SANDERS (ΝΤΕΪΒΙΝΤ ΣΑΝΤΕΡΣ): Σ' αυτή την ίδια φάρμα περνούσατε τα καλοκαίρια σας όταν ήσασταν παιδί;
ΤΖΟΝ ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Είναι ένα διαφορετικό μέρος, αλλά της ίδιας φάρμας. Όταν ζούσε ο πατέρας μου, είχαμε ένα σπίτι στην άλλη άκρη, ένα κομμάτι πουλήθηκε, σήμερα αποτελεί μέρος μιας αναπτυσσόμενης περιοχής που λέγεται Σάντυ Πόιντ, εκεί που είναι οι αγροικίες που είδες στην ακτή. Εδώ είμαστε γύρω στα δέκα χρόνια, αλλά δεν περνάω όσο πολύ χρόνο θα ήθελα σ' αυτό το μέρος γιατί έχουν μείνει στη μέση κάμποσα ταξίδια.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Αυτή η κύμανση ανάμεσα στο Σπενς Πόιντ και τα ταξίδια σας έχει κάποια επίδραση στο γράψιμό σας;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Δεν ξέρω. Φυσικά, οτιδήποτε κι αν σου συμβαίνει έχει κάποιες συνέπειες σε ό,τι γράφεις.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Ίσως αυτό σας έκανε κάποτε να γράψετε ότι ο μυθιστοριογράφος είναι ένας σκύλος που προχωρεί πιο μπροστά από τον ιστορικό της κοινωνίας και μυρίζεται τις τρούφες πριν απ' αυτόν.
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Δεν ξέρω πόσο αληθεύει κάτι τέτοιο. Το δυσκολότερο πράγμα στον κόσμο είναι να μιλάς για το ίδιο σου το έργο. Προχωρείς σκουντουφλώντας, και συχνά το σκυλί δεν την τρώει την τρούφα... απλώς τη μαζεύει.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Γίνατε ιστορικός της κοινωνίας εις βάρος του καλλιτέχνη που είστε;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Δεν υπάρχει τρόπος να το πω με σιγουριά. Οφείλω να κάνω αυτό που με ενδιαφέρει κάθε φορά, και δεν θεωρώ ότι είναι κατ' ανάγκην κάτι αντικαλλιτεχνικό το να είσαι ιστορικός. Τρέφω μεγάλο θαυμασμό για την καλή ιστορία. Όλο μου το έργο έχει ορισμένες συγκεκριμένες ιστορικές συνεκδοχές. Το Three Soldiers, για παράδειγμα. Επιχείρησα εκεί να καταγράψω κάτι που συνέβαινε. Πάντα ένιωθα ότι μπορεί να μην ήταν τόσο καλό μυθιστόρημα, αλλά θα ήταν αν μη τι άλλο χρήσιμο ως καταγραφή. Αυτή την ιδέα είχα όταν άρχισα να γράφω -από την εποχή του One Man's Initiation- την είχα από την πρώτη κιόλας στιγμή.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Ανέκαθεν, λοιπόν, παρατηρούσατε για να καταγράψετε;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Ναι, σε μεγάλο βαθμό, πιστεύω.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Θα πρέπει να είναι δύσκολο να παραμείνεις απλώς ένας αντικειμενικός παρατηρητής.
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Πιθανόν, αλλά θαρρώ είχα πάντα την τάση να επιστρέφω στο κέντρο των πραγμάτων. Συχνά με παρασύρουν συγκινήσεις κι ενθουσιασμοί για διάφορες ιδέες, αλλά νομίζω ότι η επιθυμία να παρατηρείς, να καταγράφεις όσα βλέπεις με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια, παραμένει δεσπόζουσα. Πιστεύω ότι οι κριτικοί δεν το καταλαβαίνουν ποτέ αυτό γιατί πάντα εκκινούν από το ότι αν κάποιος γράψει για τον μορμονισμό θα πρέπει να είναι Μορμόνος, αν γράψει για τον κομμουνισμό θα πρέπει να είναι κομμουνιστής, κάτι που δεν αληθεύει απαραιτήτως. Συνήθως αρνούμαι να πάρω θέση σε ζητήματα στράτευσης. Συχνά τάσσομαι υπέρ κάποιων συγκεκριμένων ανθρώπων, συνήθως ανθρώπων που βρίσκονται σε δύσκολη θέση, αλλά αυτό είναι κάτι που κάνουν πολλοί.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Έχετε πει ότι όταν αρχίσατε να παρατηρείτε και να καταγράφετε ήσασταν "ένας μισοψημένος νέος" απ' το Χάρβαρντ. Έχετε σκεφθεί τώρα τελευταία τι παιδεία σας πρόσφερε το πανεπιστήμιο;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Αποκόμισα κάτι λίγα από το Χάρβαρντ, καίτοι όλη την ώρα αντιδρούσα, παραπονιόμουν για την "αιθεροβάμονα" ατμόσφαιρα που επικρατούσε εκεί και που την έχω περιγράψει στο "camera eye". Πιθανόν να μην είχα παραμείνει εκεί αν δεν με πίεζε ο πατέρας μου, ο οποίος επέμενε να σπουδάσω. Εκείνο τον καιρό, υπήρχαν ακόμη στο Χάρβαρντ οι τελευταίοι της Νέας Αγγλίας. Ήσαν πραγματικά φιλελεύθερα πνεύματα, απολύτως ανεξάρτητοι ως προς τις ιδέες τους, κι είχαν όλοι τους ένα καλό ηθικό προτεσταντικό υπόβαθρο. Ήξεραν αληθινά περί τίνος επρόκειτο. Δεν συμφωνούσα μαζί τους τότε, αλλά, τώρα πια με τη στερνή μου γνώση, τους εκτιμώ πολύ περισσότερο. Αλλά εκείνη η ουσιώδης ανεξαρτησία του πνεύματός τους ζημιώθηκε πολύ από την φιλοσυμμαχική και αντιγερμανική πλάνη που τους κυρίευσε. Δεν μπορούσες καν να τους μιλήσεις γι' αυτό. Ούτε λέξη. Όταν ξέσπασε ο πόλεμος, το καλοκαίρι που ήμουν δευτεροετής, ήμουν περίεργος να δω τι ήταν, καίτοι θεωρητικώς απέρριπτα τον πόλεμο ως ανθρώπινη δραστηριότητα. Αλλά αδημονούσα να δω τι ήταν. Όπως ο Τσάρλυ Άντερσον στον 42ο Παράλληλο, ήθελα να πάω εκεί "πριν γίνουν όλα ρημαδιό". Όταν τελείωσα το κολλέγιο, το καλοκαίρι του 1916, ήθελα διακαώς να σπουδάσω αρχιτεκτονική, αλλά συνάμα ήμουν τόσο ανήσυχος ώστε κατάφερα να πάω εθελοντής στους τραυματιοφορείς. Ο πατέρας μου ήθελε να με αποτρέψει, και φτάσαμε σ' έναν συμβιβασμό, και τελικά πήγα στη Μαδρίτη να σπουδάσω αρχιτεκτονική. Όταν πέθανε, το 1917, τα παράτησα όλα και πήγα στους τραυματιοφορείς. Θαρρώ ότι ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος έγινε έτσι το πανεπιστήμιό μου.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Επειδή ειδικώς ήσασταν στους τραυματιοφορείς;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Τον... έβλεπες τον πόλεμο. Τον έβλεπες. Δεν ξέρω αν αυτή ήταν η πιο τραυματική πλευρά της μάχης, αλλά στα ασθενοφόρα είχες μια πιο αντικειμενική οπτική απέναντι στον πόλεμο. Εξάλλου, ο πεζικάριος πρέπει να είναι συνεπαρμένος από το πνεύμα της μάχης, που είναι κάτι τελείως διαφορετικό από το να κάθεσαι και να σέρνεις μακριά από την κόλαση τους τσακισμένους.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Τι απομένει μέσα σας από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο - ύστερα από όλα αυτά τα χρόνια;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Πολλά δεν τα θυμάμαι πια, στ' αλήθεια επειδή έγραψα γι' αυτά~ όταν γράφεις για κάτι, συχνά δεν το σκέφτεσαι ξανά. Θυμάμαι θραύσματα εμπειριών. Θυμάμαι μυρωδιές. Φαίνεται ότι μένουν στη μνήμη - οι μυρωδιές απ' τα αέρια, η μυρωδιά σαν αμύγδαλο από τα εκρηκτικά, η μυρωδιά από τα αφοδευτήρια, η μυρωδιά από τα ανθρώπινα κορμιά. Φριχτή εποχή, δεν είχε ξαναγίνει τέτοιο μακελειό, αλλά όλοι μας θεωρούμε ότι είμαστε ευτυχείς που το είδαμε και που επιβιώσαμε. Στα ασθενοφόρα, η ικανότητά μου συνίστατο στο να οδηγώ ένα όχημα και να μη ρίχνω τον κόσμο στα χαντάκια. Μας αντιμετώπιζαν με αμφιθυμία. Η μεγαλύτερη ένταση απέναντί μας σημειωνόταν κάθε φορά που σχεδιαζόταν και εξαπολυόταν μια επίθεση, στην οποία έμελλε να σκοτωθούν πολλοί. Θα πρέπει να μας έβλεπαν σαν σμήνος από κοράκια, από όρνια.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Εκείνο τον καιρό σκεφτόσασταν εσάς τον ίδιο ως συγγραφέα;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Ποτέ δεν αισθάνθηκα ότι ήθελα να γίνω συγγραφέας... Δεν μου άρεσε πολύ ο λογοτεχνικός κόσμος όπως τον ήξερα. Σπούδασα αρχιτεκτονική. Πάντα ήμουν ένας ματαιωμένος αρχιτέκτονας. Αλλά υπάρχουν ορισμένες περίοδοι στη ζωή οπότε δέχεσαι τρομερά πολλές εντυπώσεις. Κρατούσα τακτικά ημερολόγιο -πολύ συνηθισμένα πράγματα- και κατέγραφα με μεγάλη συνέπεια τις εντυπώσεις μου. Αλλά, στ' αλήθεια, δεν είχα τότε την παραμικρή πρόθεση να γίνω συγγραφέας. Θα πρέπει να ήταν ο Barbusse που με ενεθάρρυνε. Ή, πιο πιθανόν, ήταν κάτι για να μην σκουριάζει το μυαλό. Ο Robert Hillyer κι εγώ βάλαμε μπρος κάτι που το λέγαμε το Μεγάλο Μυθιστόρημα, ή πιο απλά ΜΜ. Το πρόγραμμά μας, τότε στο μέτωπο, ήταν είκοσι τέσσερις ώρες δράση, είκοσι τέσσερις εκτός, και θυμάμαι ότι δουλεύαμε το μυθιστόρημα σε μια τσιμεντένια οχύρωση που μας προστάτευε από τους όλμους. Γράφαμε ένα κεφάλαιο ο ένας, κι ένα ο άλλος. Έστειλα το χειρόγραφο στο Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια τις προάλλες. Δεν τόλμησα να το κοιτάξω.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Αναφέρατε τα μυθιστορήματα του Barbusse. Το Le Feu [Η Φωτιά] ήταν αυτό που σας έκανε ιδιαίτερη εντύπωση;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Ναι, όλους μας είχε εντυπωσιάσει εκείνη την εποχή. Ήταν το πρώτο μυθιστόρημα που έδινε μια εικόνα από το μακελειό του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Barbusse άκουγε με μεγάλη προσοχή τις συζητήσεις εκείνη την εποχή. Τα άλλα του βιβλία δεν ήταν τόσο σπουδαία. Ήταν της μόδας, όπως ο Ζαν Κριστόφ του Ρομαίν Ρολλάν, που εντυπωσίασε πολλούς από μας όταν ήμασταν φοιτητές. Έπρεπε να επανεκτιμήσεις τα πράγματα. Έκτοτε, συνάντησα τον Barbusse μερικές φορές στη Ρωσία. Ήταν μάλλον κακή εμπειρία: ήταν ένας συνδυασμός ευαγγελικού και κομμουνιστή, και είχε καταντήσει πια ένα απλό φερέφωνο του κομμουνιστικού κόμματος.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Μετά τον Πόλεμο συμμετείχατε στη διάσκεψη για τη Συνθήκη των Βερσαλλιών;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Όχι ακριβώς. Κάποια στιγμή, το χειμώνα, μετά την ανακωχή, πέρασαν κάποια ευνοϊκά μέτρα γι τους στρατευμένους, έδιναν κάτι σαν μισθό. Αν ήσουν φοιτητής ή πτυχιούχος, μπορούσες να πας σε όποιο πανεπιστήμιο ήθελες και να συνεχίσεις τις σπουδές σου. Διάλεξα τη Σορβόννη. Κι έτσι, ήμουν στο Παρίσι από τον Φεβρουάριο έως το Ιούνιο του 1919, φαντάζομαι. Φυσικά, εκείνη την εποχή ελάμβανε χώρα η διάσκεψη για την ειρήνη, και μίλησα με πολλούς ανθρώπους που είχαν σχέση με ποικίλους τρόπους. Οι περισσότεροι ήσαν απεσταλμένοι παρατηρητές. Όχι, δεν κρατούσα σημειώσεις τότε.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Το ζήτημα του συνδυασμού πολιτικής και λογοτεχνίας έχει απασχολήσει πολλούς κριτικούς, και συχνά φτάνουν στο συμπέρασμα ότι είναι πολύ δύσκολο να συνδυάσεις αυτά τα δύο.
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Τι να πω, δεν ξέρω. Προσφάτως, κατέληξα να αποκαλώ τα μυθιστορήματά μου "χρονικά της εποχής μας", κάτι που τους ταιριάζει, θαρρώ. Ναι, έχουν έντονα πολιτικά στοιχεία διότι, αν μην τι άλλο -καίτοι όχι αποκλειστικώς-, η πολιτική στην εποχή μας έχει στριμώξει τον κόσμο περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. Δεν αντιλαμβάνομαι γιατί το να καταπιαστείς με την πολιτική σε ζημιώνει ως συγγραφέα. Παρά το ότι είπε ότι η πολιτική σ' ένα μυθιστόρημα είναι "σαν πιστολιά μέσα στην όπερα", ο Σταντάλ επίσης έγραψε χρονικά της εποχής του. Ή ας δούμε τον Θουκυδίδη. Δεν νομίζω ότι ζημιώθηκε η ιστορία του από το γεγονός ότι ήταν πολιτικός συγγραφέας. Πολλά πολύ καλά γραπτά έχουν να κάνουν λίγο ή πολύ με την πολιτική, καίτοι είναι πάντα μια επικίνδυνη επικράτεια. Είναι καλύτερα για ορισμένους να κρατηθούν μακριά, εκτός κι αν είναι πρόθυμοι να μάθουν πώς να παρατηρούν. Είναι απασχόληση ενός ειδικού τύπου συγγραφέα. Η έρευνά του -το να χρησιμοποιεί κομμάτια ακατέργαστου υλικού- πρέπει να είναι ισορροπημένη. Ο Σαρτρ, στα καλύτερά του, στις άμεσες αφηγήσεις του, όταν παρουσίαζε απλές καταγραφές, ήταν θαυμάσιος. Τώρα μου είναι αδύνατον να τον διαβάσω. Ένας συγγραφέας πρέπει στο πεδίο του να είναι στρατευμένος και συνάμα αποστασιοποιημένος. Πρέπει να έχει πάθος και αγωνία και θυμό - αλλά πρέπει να κρατήσει τα συναισθήματά του σε απόσταση ασφαλείας από το έργο του. Αν δεν το κάνει αυτό, γίνεται απλός προπαγανδιστής, και δεν προσφέρει παρά ένα ακόμη "κήρυγμα".
ΣΑΝΤΕΡΣ: Ας θυμηθούμε πώς παρατηρούσατε τα πράγματα όταν ήσασταν ένας από τους πρώτους Αμερικανούς συγγραφείς που είδατε τα πρώτα αποτελέσματα της Οκτωβριανής Επανάστασης. Μιλούσατε ρωσικά;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Έμαθα από πολύ μικρός γαλλικά, και ισπανικά και πορτογαλικά. Προσπάθησα να μάθω ρωσικά, αλλά δεν τα πήγα πολύ καλά. Πονοκεφάλιαζα με τα ρήματα.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Πόσο εντυπωσιαστήκατε κατά τις πρώτες σας επισκέψεις;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Πρώτη φορά είδα τον Κόκκινο Στρατό όταν ήμουν με το Βοηθητικό Σώμα της Εγγύς Ανατολής, το 1921-22, στο Καύκασο. Εκείνο τον καιρό φαινόταν ακόμη να είναι μια υπόθεση γεμάτη ελπίδες, και ότι θα προχωρήσουν μπροστά και δεν θα είναι οπισθοδρομικοί. Μπορεί να θυμάσαι πόσο αισιόδοξος έδειχνα στο Orient Express όταν παρατηρούσα ότι το ενεχυροδανειστήριο στο Μπακού ξέμενε από δουλειά. Και μετά, πιθανόν την περίοδο που ήμουν στο Λένινγκραντ και τη Μόσχα, στα 1928, ήταν η εποχή που προσπάθησα πολύ να μην είμαι στρατευμένος, να αποφύγω εντελώς την πολιτική σ' εκείνη την επίσκεψη. Συνεργαζόμουν με την ομάδα Νέοι Θεατρικοί Συγγραφείς - με τον Gold, τον Lawson - στη Νέα Υόρκη, και με ενδιέφερε πολύ το θέατρο. Το ρωσικό θέατρο ήταν ακόμη πολύ καλό, κι έτσι είχα πολλά να δω. Δεν ήξερα τότε ότι αυτό έμελλε να σταματήσει. Συχνά αυτά που νομίζεις ότι μόλις έχουν αρχίσει, ήδη φτάνουν στο τέλος τους. Έμεινα περίπου έξι μήνες εκεί, το 1928. Ακόμη και τότε ήταν πολύ πιο ανοιχτά κι ελεύθερα τα πράγματα απ' ό,τι μετέπειτα, αν εξαιρέσουμε ίσως την πρώτη φάση του καθεστώτος Κρούτσεφ. Υπήρχαν ακόμη άνθρωποι που δήλωναν ανοιχτά τροτσκιστές, καίτοι είχε ήδη εξοριστεί ο Τρότσκι. Ο Στάλιν δεν είχε ακόμη συγκεντρώσει τόση εξουσία όση μετά τις εκκαθαρίσεις. Οι περισσότεροι Ρώσοι που γνώριζα τότε είχαν σχέση με το θέατρο, και κάποιοι κουνούσαν απειλητικά τις γροθιές τους όταν έβλεπαν τη φωτογραφία του. Τότε, το 1928. Ήδη τον μισούσαν. Ήξερα πιο πολλά γι' αυτόν απ' ό,τι εγώ. Όλοι εκείνοι οι άνθρωποι αφανίστηκαν με τις εκκαθαρίσεις.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Θα ήταν σωστό να πούμε ότι αρχικώς πιστεύατε ότι το σοβιετικό πείραμα υποσχόταν πολλά για τον άνθρωπο;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Ναι, πίστευα ότι ήταν ένα ενδεχόμενο. Πάντα πίστευα εκείνη την εποχή ότι οι Σοβιετικοί μπορεί να εξελίσσονταν σε κάτι σαν τις συνελεύσεις πολιτών στις πόλεις της Νέας Αγγλίας αλλά, φυσικά, η εξέλιξη ήταν εντελώς διαφορετική, κάτι σαν απόλυτος έλεγχος του πατέρα-αφέντη στο σπίτι.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Ποιες ήσαν οι λογοτεχνικές επιρροές σας εκείνη την εποχή - στη δεκαετία του 1920;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Οι φουτουριστές, ο Ουνγκαρέττι στην Ιταλία. Δεν μου άρεσε πολύ ο Ντ'Αννούντσιο. Ήταν υπερβολικά ρητορικός για τα γούστα μου. Μετά θαύμασα τον Pio Paroja, τον Ισπανό μυθιστοριογράφο, και, φυσικά, τον Ρεμπώ, και τον Στήβεν Κρέιν, ιδιαίτερα το Maggie, Girl of the Streets, όπου ο Κρέιν δείχνει ότι είχε εξαιρετική αίσθηση του πώς μιλούσε ο κόσμος.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Ο Χέμινγουεϊ είχε διαβάσει Barbusse;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Όχι, απ' όσο ξέρω. Ο Έρνεστ κι εγώ διαβάζαμε ο ένας στον άλλο τη Βίβλο. Αυτός άρχιζε πρώτος. Διαβάζαμε μικρές σκηνές εναλλάξ. Τους Βασιλείς, τα Χρονικά. Δεν βγάζαμε και πολλά απ' αυτό το διάβασμα, αλλά ο Έρνεστ μιλούσε πολύ περί ύφους εκείνη την εποχή. Ήταν τρελός και παλαβός με το "The Blue Hotel" του Στήβεν Κρέιν. Τον είχε επηρεάσει πολύ. Εγώ τον θαύμαζα πολύ. Με πήγε να γνωρίσω την Γερτρούδη Στάιν και τον κύκλο της. Δεν αισθάνθηκα πολύ άνετα εκεί. Σαν να είναι ένας Βούδας και να ελέγχει ό,τι κάνουμε. Ο Έρνεστ ήταν πολύ λιγότερο θορυβώδης τότε από ό,τι στη μετέπειτα ζωή του.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Τον απασχολούσαν από τότε τόσο πολύ οι άσεμνες λέξεις τον Χέμινγουεϊ;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Ανέκαθεν τον απασχολούσαν οι άσεμνες λέξεις. Εμένα δεν με ενδιέφεραν ιδιαίτερα. Μπορείς να μιλήσεις για το σεξ και με αστερίσκους ή αποσιωπητικά. Πάντα πίστευα ότι είναι μια χαρά κι έτσι.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Θεωρείτε ακριβείς τις περιγραφές του Χέμινγουεϊ από εκείνη την εποχή στην Αέναη Γιορτή;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Είναι κάπως πικρόχολο αυτό το βιβλίο. Το πώς αντιμετωπίζει τον Σκοτ Φιτζέραλντ, φέρ' ειπείν - εδώ ο Χέμινγουεϊ είναι ο σπουδαίος άντρας που μιλάει μάλλον υποτιμητικά για τους σύγχρονούς του. Πάντα ήταν ανταγωνιστικός και επικριτικός, υπέρμετρα μάλιστα, αλλά τον πρώτο καιρό μπορούσες να αστειευτείς μαζί του γι' αυτό. Είχε κακή κληρονομικότητα. Ο πατέρας του ήταν τυραννικός. Η μητέρα του ήταν πολύ αλλόκοτη γυναίκα. Θυμάμαι κάποτε που ήμασταν στο Κη Γουέστ και ο Έρνεστ έλαβε ένα δέμα από τη μητέρα του. Είχε ένα μεγάλο, μάλλον πολτοποιημένο κέικ. Είχε βάλει διάφορα άλλα πράγματα στο δέμα, ανάμεσά τους και το πιστόλι με το οποίο αυτοκτόνησε ο πατέρας του. Ο Έρνεστ ταράχτηκε πολύ.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Εσείς αισθανθήκατε ποτέ ανταγωνιστικός απέναντι στους συναδέλφους σας συγγραφείς;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Όχι, καθόλου. Πάντα πίστευα ότι πρέπει να συγκεντρώνεσαι στα δικά σου, να τραβάς το δικό σου κουπί. Η ζήλια του Έρνεστ απέναντι στον Σκοτ ήταν πραγματικά πολύ δυσάρεστη - γιατί εκδηλωνόταν σε μιαν εποχή όπου ο Σκοτ περνούσε ήδη πολλές δυσκολίες. Έγραφε διηγήματα όπως το "Ένα Διαμάντι Μεγάλο Όσο Το Ριτζ", σε μια πνευματική και ψυχική κατάσταση που ελάχιστη σχέση είχε με τη λογοτεχνική ενεργητικότητά του.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Ας επιστρέψουμε στα δικά σας μυθιστορήματα. Σας δυσκόλεψε η διαμόρφωση των χαρακτήρων σε ένα μυθιστόρημα όπως ο 42ος Παράλληλος όπου ο Τζ. Γουόρντ Μούρχαουζ, που δείχνει να εκπροσωπεί ένα ολόκληρο σύστημα, είναι ενδεχομένως - ή μάλλον όντως - βασισμένος στον Άιβυ Λη, τον άνθρωπο που επινόησε το πεδίο των δημοσίων σχέσεων;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Ναι, ο Άιβυ Λη είχε κάποια στοιχεία που προσέδωσα στον Μούρχαουζ, γιατί είχα γνωρίσει πράγματι τον Άιβυ Λη στη Μόσχα -έχω ξεχάσει πια τι ακριβώς έκανε εκεί- τον καιρό που έγραφα το βιβλίο. Μέναμε στο ίδιο ξενοδοχείο. Πάσχιζα να μάθω ρωσικά, δυσκολευόμουν πολύ, κι ήταν μεγάλη ανακούφιση το ότι βρήκα κάποιον με τον οποίο μπορούσα να μιλήσω αγγλικά. Είχαμε κάνει κάμποσες πολύ ενδιαφέρουσες συζητήσεις. Θαρρώ ήταν το φθινόπωρο του 1928, αλλά δεν θυμάμαι ποιο ήταν το ξενοδοχείο. Το Μετροπόλ; Τέλος πάντων, είχα γράψει τα πρώτα κεφάλαια του 42ου Παράλληλου προτού πάω εκεί, και η προσωπικότητα του Τζ. Γουόρντ Μούρχαουζ είχε μόλις αρχίσει να αναδύεται. Νομίζω ότι οι συζητήσεις με τον Άιβυ Λη συνέβαλαν στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του. Ήξερα πολύ λίγους ανθρώπους στη Νέα Υόρκη που δραστηριοποιούνταν στον τομέα της διαφήμισης.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Υποθέτω ότι μια πιο άμεση διαμόρφωση χαρακτήρα βασισμένου σε αληθινό πρόσωπο παρουσιάζεται στο The Great Days όπου ο Ρότζερ Θάρλοου βασίζεται στον Φόρρεσταλ, έτσι δεν είναι;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Ναι, ήταν η πιο οργανωμένη προσπάθειά μου να διαπλάσω έναν χαρακτήρα βασισμένο σε αληθινό πρόσωπο. Είχα συναντήσει τον Φόρρεσταλ μερικές φορές, αλλά και πάλι ο ήρωας που έπλασα απέχει πολύ από αυτόν. Πιστεύω ότι εάν ήθελα πράγματι να αποδώσω την προσωπικότητα του Φόρρεσταλ, θα παρουσίαζα ένα πορτρέτο του σαν αυτά που υπάρχουν στο Midcentury.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Το βρίσκετε δύσκολο να διαβάζετε τα όσα γράφονται για το έργο σας;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Τα αποφεύγω όσο μπορώ. Ξέρω ότι έχει άσχημες επιπτώσεις στους συγγραφείς. Μερικές φορές μου στέλνουν άρθρα γραμμένα για μένα, και ύστερα από λίγο τα στέλνω όλα μαζί στο Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια για να κοιτάξουν οι καθηγητές. Ενίοτε ρίχνω μια ματιά, αλλά γενικώς έχω καταφέρει να αποφεύγω τα κείμενα που γράφονται για το έργο μου γιατί δεν έχω χρόνο για χάσιμο. Δεν νομίζω ότι έχω χάσει πολύ απ' τον ύπνο μου εξαιτίας αυτού που θα αποκαλούσες κριτική υποδοχή του έργου μου. Ήμουν πολύ τυχερός κατά μία έννοια. Κάτι που κάποιοι το επικρίνουν σε ένα μέρος, μπορεί να αρέσει πολύ σε κάποιο άλλο μέρος. Το The Great Days αγνοήθηκε πολύ σ' αυτή τη χώρα αλλά πήγε πολύ καλά στην Αγγλία και στη Γερμανία. Δεν θα κατάφερνα να βγάλω τα προς το ζην από το γράψιμο αν δεν υπήρχε η διεθνής αγορά.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Τι γνώμη έχετε για τις μεγάλες διαφορές απόψεων, εδώ και στην Ευρώπη, σχετικά με το έργο σας τα τελευταία είκοσι χρόνια, ή τουλάχιστον μετά το U.S.A, που εγκωμιάστηκε και στις δύο μεριές του Ατλαντικού;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Δεν το έχω παρακολουθήσει επαρκώς το θέμα. Πιστεύω ότι υπάρχουν πολλοί Αμερικανοί κριτικοί που προσπαθούν να κάνουν ότι δεν υπάρχω καθόλου. Δεν έχουν διαβάσει πολλά από όσα γράφω, κι έτσι δεν ξέρουν στην πραγματικότητα περί τίνος πρόκειται. Όταν γράφεις πράγματα που έχουν σχέση με την ιστορία, όπως φέρ' ειπείν το The Men Who Made the Nation, τα κρίνουν άνθρωποι εντελώς διαφορετικοί από εκείνους που γράφουν κριτική της λεγόμενης μυθοπλασίας. Υπάρχει μα αλλόκοτη σχιζοφρένεια στον αμερικανικό εκδοτικό χώρο σχετικά με τα έργα μυθοπλασίας αφενός και τις μελέτες αφετέρου, και οι άνθρωποι που γράφουν κριτικές για τις μελέτες δεν καταπιάνονται ποτέ με τα έργα μυθοπλασίας. Και αντιστρόφως.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Κατά πόσον χρονολογείται η εχθρική στάση της κριτικής από το Adventures of a Young Man, το 1939, και ύστερα από τις υποδείξεις των αριστερών κριτικών;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Κατά πολύ, αλλά και το Three Soldiers, που είναι του 1921, αντιμετωπίστηκε με εχθρότητα. Φυσικά πιστεύω ότι είχαν άδικο ως προς το Adventures of a Young Man, διότι δεν νομίζω ότι άλλαξε τόσο πολύ η τοποθέτησή μου. Από πολιτική άποψη, ναι, άλλαξε, ωστόσο από την ανθρώπινη σκοπιά δεν πιστεύω ότι σημειώθηκε κάποια ριζική αλλαγή.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Πόσο διαφοροποιήθηκε ο προσανατολισμός σας; Η πολιτική και η ανθρώπινη σκοπιά; Από το U.S.A. στο District of Columbia και στο Midcentury φαίνεται ότι περάσατε από την κριτική του χρήματος σε αυτήν του κράτους και εν συνεχεία της εργασίας.
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Κατά μία έννοια, ναι. Σε διαφορετικές περιόδους εστιάζεις πιο δραστικά σε διαφορετικά θέματα.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Πρόκειται για μια διαδικασία που δείχνει, ενδεχομένως, την ανθρώπινη συνοχή και συνέπεια του έργου σας.
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Ναι, έτσι νομίζω, γιατί αυτό είναι που διαπνέει το έργο μου. Είναι γεγονός ότι προσπάθησα να υιοθετήσω τη σκοπιά ενός μέσου, καθημερινού ανθρώπου, που πασχίζει να διατηρήσει την αξιοπρέπειά του και να ζήσει μιαν έντιμη ζωή μέσα σ' αυτές τις αχανείς οργανώσεις.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Σχεδόν σε όλο σας το έργο, λοιπόν, υπάρχει κάποια αντίθεση ανάμεσα στα άτομα και τα συστήματα.
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Ναι, πάντα. Διανύσαμε μία περίοδο στην οποία η βιομηχανική κοινωνία εδραιώθηκε με ταχύτατους ρυθμούς. Το κομμουνιστικό σύστημα δεν είναι παρά ένας ακόμη τρόπος παγίωσης της βιομηχανικής κοινωνίας. Θεωρώ ότι αυτό που έκαναν οι κομμουνιστές ήταν να πάρουν το καπιταλιστικό σύστημα και, κατά κάποιον τρόπο, να το παγώσουν, μαζί με πολλά από τα λιγότερο ευχάριστα χαρακτηριστικά του, ναι, να το παγώσουν και να το παραδώσουν στον απόλυτο γραφειοκρατικό έλεγχο.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Πάντα ήθελα να μάθω πώς γράφτηκε το Manhattan Transfer - πολύ περισσότερο απ' το να μάθω για το Three Soldiers ή τα άλλα δύο νεανικά σας μυθιστορήματα όπου καταγράφετε πιο άμεσα τις εμπειρίες σας. Όταν γράφατε το Manhattan Transfer επιδιώκατε να δημιουργήσετε ένα εντελώς νέο είδος μυθιστορήματος;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Το Three Soldiers είχε μόλις προκαλέσει κάποιο σάλο και είχε σημειώσει μεγάλες πωλήσεις. Θυμάμαι ότι έγραψα ένα μέρος του Manhattan Transfer στο Μπρούκλυν, σε μια κάμαρα στο Κολούμπια Χάιτς που έβλεπε στο λιμάνι. Δεν ξέρω πώς μπορεί να απαντηθεί αυτή η ερώτηση. Προσπαθούσα να βάλω πολλά σημαντικά πράγματα στις σελίδες για να δώσω μιαν εικόνα της Νέα Υόρκης επειδή ζούσα πολύ καιρό εκεί. Προσπαθούσα επίσης να αποδώσω ένα ορισμένο συναίσθημα. Όσο για πρότυπα από άλλους καλλιτέχνες, δεν νομίζω να είχα. Δεν συμπαθώ πολύ αυτές τις θεωρίες. Την εποχή που έγραψα το Manhattan Transfer δεν είμαι καν σίγουρος αν είχα δει τις ταινίες του Αϊζενστάιν. Η ιδέα του μοντάζ είχε κάποια επίδραση στην ανάπτυξη αυτού του είδους γραφής. Μπορεί να είχα δει το Θωρηκτό Ποτέμκιν. Θα πρέπει βέβαια να είχα δει τη Γέννηση Ενός Έθνους, που ήταν η πρώτη απόπειρα της τέχνης του μοντάζ. Ο Αϊζενστάιν τη θεώρησε απαρχή της μεθόδου του. Δεν ξέρω αν υπήρξαν στο Manhattan Transfer επιδράσεις από τα διαβάσματά μου. Το Πανηγύρι της Ματαιοδοξίας δεν μοιάζει καθόλου μ' αυτό, καίτοι το είχα διαβάσει επανειλημμένως, όπως είχα διαβάσει Άγγλους συγγραφείς του δέκατου έβδομου αιώνα. Ίσως να υπάρχουν κάποιες συνάφειες με τον Τρίστραμ Σάντυ. Όλα αυτά είναι γραμμένα από υποκειμενική σκοπιά, ενώ εγώ προσπαθούσα να υιοθετήσω μιαν αντικειμενική σκοπιά. Ο Λώρενς Στερν συνέθεσε την αφήγησή του χρησιμοποιώντας πολλά διαφορετικά πράγματα. Δεν φαίνεται αρχικά να έχει μεγάλη συνοχή, αλλά όταν διαβάσεις όλο το βιβλίο έχεις την αίσθηση μιας πολύ συνεκτικής εικόνας.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Πώς υποδέχθηκε η κριτική το Manhattan Transfer;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Ένας κριτικός το αποκάλεσε "έκρηξη σ' έναν υπόνομο". Εκείνος που βοήθησε πιο πολύ απ' όλους το βιβλίο ήταν ο Σίνκλαιρ Λιούις που έγραψε μια πολύ ευνοϊκή κριτική.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Ποιο ήταν το σχέδιό σας όταν αρχίσατε να γράφετε το U.S.A.;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Προσπαθούσα να αναπτύξω αυτό που είχα αρχίσει, ίσως ασυνείδητα, στο Manhattan Transfer. Εκείνο τον καιρό είχα ενθουσιαστεί με την τεχνική του μοντάζ. Την είχα δοκιμάσει στο Manhattan Transfer χρησιμοποιώντας κομμάτια από λαϊκά τραγούδια. Μετά εξελίχθηκε σε τμήματα όπως το "camera eye" στην τριλογία U.S.A. και είχε πια μια συγκεκριμένη χρήσιμη λειτουργία - εν προκειμένω να διυλίσω τα υποκειμενικά μου αισθήματα για τα γεγονότα και τους ανθρώπους που περιγράφονταν στις σελίδες μου. Είχα την ελπίδα να πετύχω την αντικειμενική προσέγγιση ενός Φήλντινγκ ή ενός Φλωμπέρ, ειδικά όπως αυτήν που πετυχαίνει ο Φλωμπέρ στις επιστολές του. Στα βιογραφήματα, στα "επίκαιρα", ακόμη και στην αφήγηση, στόχευα σε μια απόλυτη αντικειμενικότητα παρουσιάζοντας αντικρουόμενες απόψεις - χρησιμοποιώντας την τεχνική του "camera eye" σαν βαλβίδα ασφαλείας για τα δικά μου υποκειμενικά αισθήματα, Αυτό έκανε πολύ πιο εύκολη την επίτευξη της αντικειμενικότητας σε όλο το υπόλοιπο βιβλίο.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Εντέλει αφήσατε την μέθοδο του "camera eye", καίτοι το Midcentury είναι παρεμφερές με το U.S.A. στις άλλες μορφικές του όψεις.
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Ύστερα από ένα διάστημα, αισθάνεσαι ότι ελέγχεις περισσότερο τα υποκειμενικά σου αισθήματα. Πίστευα ότι δεν χρειαζόμουν πια αυτή τη μέθοδο.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Όταν αρχίσατε το U.S.A. ξέρατε ότι θα εξελιχθεί σε τριλογία;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Όχι, το ξεκίνησα σαν ένα βιβλίο, αλλά μετά διαπίστωσα ότι ήταν τόσο πολύ το υλικό που ήθελα να βάλω στις σελίδες του ώστε αποφάσισα πολύ σύντομα ότι θα εξελισσόταν σε τρία βιβλία... πριν καν ολοκληρώσω τον 42ο Παράλληλο.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Ξεκινήσατε με την ιδέα να καλύψετε τα χρόνια έως τον πόλεμο;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Όχι, είχα τη βασική ιδέα για το σύνολο του έργου. Άρχισα με αυτό που τότε δεν είχα αποκαλέσει ακόμη χρονικό της εποχής~ έτσι το αποκαλώ τώρα επειδή μου φαίνεται χρήσιμη ονομασία. Θαρρώ, αν θυμάμαι καλά, ότι άρχισα τον 42ο Παράλληλο με την ιδέα να εκδώσω μια σειρά ρεπορτάζ για τους καιρούς εκείνους. Δεν νομίζω ότι σκεφτόμουν το βιβλίο σαν ένα είδος μυθιστορήματος, Το σκεφτόμουν σαν μια σειρά ρεπορτάζ με κάποια πρόσωπα που θα εμφανίζονταν και θα επανεμφανίζονταν. Και ότι θα κάλυπτε μια αρκετά μεγάλη χρονική περίοδο.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Έχω αναρωτηθεί πολλές φορές γιατί ορισμένα από τα πρόσωπα αυτά, όπως ο Ρίτσαρντ Έλλσγουερθ Σάβατζ ή ο Βαγκ, δεν επανεμφανίστηκαν στο District of Columbia ή στο Midcentury.
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Αποφάσισα να μην ασχοληθώ άλλο με αυτή την ομάδα χαρακτήρων. Πρέπει να κάνεις μια νέα αρχή κάθε τόσο.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Πώς οδηγηθήκατε στην ιδέα να προσθέσετε αυτά τα πορτρέτα στο U.S.A.; Δεχθήκατε πολλές συμβουλές από κάποιους επιμελητές;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Ο Ευγένιος Σάξτον, αρχικά στον οίκο Ντόραν και εν συνεχεία στον Χάρπερς, ήταν πολύ φιλικός επιμελητής, αλλά δεν νομίζω να δέχθηκα την παραμικρή συμβουλή. Κι αν έγινε, αμφιβάλλω ότι την υιοθέτησα - φαντάζομαι επειδή δεν πείθομαι εύκολα. Πάντα ένιωθα ευγνώμων για το ότι επεσήμαναν κάποιες ανορθογραφίες και αβλεψίες, αλλά ως προς την ουσία ήμουν αμετακίνητος. Είναι πολύ δύσκολο να εξηγήσω πώς έφτασα σ' εκείνα τα πορτρέτα. Αποδώσω διαφορετικές πλευρές του θέματός μου, να φτάσω σε κάτι λίγο πιο ακριβές από την μυθοπλασία, και συνάμα να δουλέψω αυτά τα κομμάτια μέσα σε ένα μυθοπλασιακό σύνολο. Ο σκοπός ήταν πάντα να γράψω μυθοπλασία. Γι' αυτό και ήμουν απολύτως ανήμπορος να κατανοήσω τη διχοτομία μυθοπλασία/μελέτες. Βρισκόμουν, κατά μίαν έννοια, στην κόψη ανάμεσά τους, μετατοπιζόμενος από το ένα πεδίο στο άλλο πολύ γρήγορα.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Οι κριτικοί θα μπορούσαν άραγε να αφήσουν στην άκρη τις ετικέτες όταν βρίσκονταν αντιμέτωποι με ένα έργο όπως το U.S.A.;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Θα ήταν καλή ιδέα να το δουν λίγο πιο αντικειμενικά χωρίς να έχουν προκαταλήψεις. Αυτό δεν σημαίνει ότι θα έπρεπε να τους αρέσει υποχρεωτικά, αλλά νομίζω ότι θα είχαν έτσι μια καλύτερη βάση για την κριτική τους.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Σε σχέση με την έρευνα, είναι χρήσιμη η συναναστροφή με ανθρώπους του λογοτεχνικού κόσμου;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Σχεδόν ποτέ. Ακούω πολύ περισσότερα ενδιαφέροντα πράγματα συνομιλώντας με πρόσωπα εκτός του λογοτεχνικού κόσμου. Και χρήσιμα όσον αφορά το δικό μου έργο. Διαβάζω πολύ λίγο. Πάντως, η γλώσσα αλλάζει -κυρίως μέσω της ειδικής φρασεολογίας της τηλεόρασης και των εφήβων- και είναι πολύ δύσκολο να παρακολουθήσεις αυτές τις αλλαγές. Το να ξέρεις κάποιους της νέας γενιάς πάντα βοηθάει. Η ακαδημαϊκή κοινότητα είναι πολύ πληκτική, αλλά οι φοιτητές είναι φυσικά πολύ ενδιαφέροντες. Έρχονται από το Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια και μιλάνε για την τρέχουσα μόδα. Το ίδιο κάνει η κόρη μου και ο προγονός μου. Είναι πολύ χρήσιμο, πολύτιμο. Ο προφορικός λόγος συμβάλλει στην σπουδαία υφή, και όχι η έρευνα.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Παρεμπιπτόντως, ποια είναι η γνώμη σας για τους φοιτητές της Νέας Αριστεράς;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Πολλοί από αυτούς φαίνεται ότι κυριεύονται από ένα είδος παραφοράς. Μια αλλόκοτη παράνοια σαρώνει όλη τη χώρα, δεν ξέρω γιατί... μια μαζική υστερία... κάτι σαν τον χορό του Αγίου Βίτου από τους μεσαιωνικούς καιρούς σε συνδυασμό με την Σταυροφορία των Παιδιών...
ΣΑΝΤΕΡΣ: Και τι λέτε για άλλου είδους δραστηριότητες; Στη δεκαετία του 1920 δείξατε ένα μεγάλο ενδιαφέρον για το θέατρο.
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Εντέλει, δεν μου ταίριαζε πολύ το θέατρο. Δεν μπορώ να μένω συνέχεια άγρυπνος. Τα πάντα στο θέατρο γίνονται μετά τα μεσάνυχτα. Ζούσα στο Μπρούκλυν εκείνη την εποχή, πάντα ξεμπερδεύαμε τόσο αργά ώστε αναγκαζόμουν να επιστρέψω με τα πόδια στο σπίτι μου από τη Γέφυρα του Μπρούκλυν. Ποτέ δεν έφτανα σπίτι πριν από τις τρεις μετά τα μεσάνυχτα και καθώς δεν μπορώ ποτέ να κοιμηθώ μετά τις εφτά το πρωί, ήταν αδύνατον να ακολουθήσω άλλο αυτούς τους ρυθμούς.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Συναντήσατε ποτέ τον Χαρτ Κρέιν σ' εκείνες τις πεζοπορίες;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Ήταν κατ' εξοχήν άνθρωπος της νύχτας. Προσπαθούσα να τον πείσω να πάει σπίτι του και να πέσει για ύπνο, έτσι γι' αλλαγή. Τον έπειθα καμιά φορά, τον πήγαινα ως το σπίτι του, αλλά κρυβόταν στην είσοδο, και λίγο μετά έβγαινε πάλι στη νύχτα.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Λένε ότι κέντριζε τη δημιουργική ορμή του με το γράφει ενώ έπαιζε το γραμμόφωνο στη διαπασών.
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Ναι, το έχω ακούσει κι εγώ. Για μένα, θα ήταν αδιανόητος περισπασμός... ηδονή και οδύνη ισόποσα μοιρασμένες. Εμένα με υποκινούν πιο απλά πράγματα - τα ημερολόγια, φέρ' ειπείν, ιδίως αν τα βρίσκω τυχαία σε παλιά μπαούλα...
ΣΑΝΤΕΡΣ: Ποιο είναι το ιδανικό περιβάλλον για τη δουλειά σας;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Το μόνο που χρειάζεσαι είναι ένα δωμάτιο χωρίς περισπασμούς κι ενοχλήσεις. Μερικά κομμάτια τα έχω γράψει στο χέρι, ολόκληρα, αλλά τώρα έχω την τάση να τ' αρχίζω στο χέρι και να τα τελειώνω στη γραφομηχανή, με αποτέλεσμα ένα τέτοιο ανακάτεμα που μονάχα η σύζυγός μου μπορεί να τα καταλάβει και να τα μεταγράψει. Μου είναι πιο εύκολο να σηκώνομαι νωρίς το πρωί, και μ' αρέσει να γράφω έως τη μία ή τις δύο το μεσημέρι. Δεν δουλεύω πολύ το απόγευμα. Μ' αρέσει μετά να βγαίνω στην εξοχή, αν γίνεται.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Κολυμπάτε αφού τελειώσετε με τη δουλειά της ημέρας;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Ναι, εδώ που ζω τώρα αυτό κάνω.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Πόσο επεξεργάζεστε και αναθεωρείτε τα γραπτά σας;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Πολύ. Ορισμένα κεφάλαια τα γράφω έξι και εφτά φορές. Καμιά φορά, φτάνεις σε ικανοποιητικό αποτέλεσμα με την πρώτη. Αλλά συνήθως, όχι. Ο George Moore έγραφε και ξαναέγραφε ολόκληρα μυθιστορήματα. Εγώ γράφω συνήθως μέχρις ενός σημείου όπου η δουλειά αρχίζει να γίνεται χειρότερη αντί καλύτερη. Σ' αυτό το σημείο σταματώ και είμαι έτοιμος για την έκδοση.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Πώς έφτασε να γίνει τριλογία το District of Columbia;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Το Adventures of a Young Man ήρθε από μόνο του, και η οικογένεια Σπότσγουντ έδειχνε να θέλει περαιτέρω ανάπτυξη. Άρχισα με τον νεότερο αδελφό, συνέχισα με τον μεγαλύτερο, και τελείωσα με τον πατέρα. Δούλεψε αναδρομικά το πράγμα.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Η δυσχερής θέση του Γκλενν Σπότσγουντ στο Adventures of a Young Man είχε κάποια σχέση με τη δική σας θέση στα τέλη της δεκαετίας του 1930. Εννοώ τα αισθήματα του Γκλενν ότι είχε εξαπατηθεί ενόσω δούλευε για λογαριασμό της Επιτροπής Υπεράσπισης της Κομητείας Χάρλαν, της Επιτροπής Υπεράσπισης των Αγοριών του Σκότσμπορο, ενόσω είχε όλες αυτές τις επαφές με τους κομμουνιστές;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Δεν θα ήξερα τις συνθήκες στην Κομητεία Χάρλαν μήτε τι βρισκόταν πίσω από την Επιτροπή Υπεράσπισης αν δεν είχα εγώ ο ίδιος αυτές τις εμπειρίες. Δεν θα ήξερα πώς να τις περιγράψω. Φυσικά, πάντα πιστεύω ότι πρέπει να έχεις έναν μικρό κόκκο προσωπικής εμπειρίας, έστω και πολύ μικρό, για να αποδώσεις με αληθοφάνεια τα πράγματα, κι αυτό είναι ο σκοπός σου.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Στο Number One, το μυθιστόρημα σχετικά με τον Τάυλερ, τον μεγάλο αδελφό του Γκλενν, υπάρχει μια αναφορά στην τρίτη θητεία του Ρούζβελτ. Θαυμάζατε τον Ρούζβελτ πριν από αυτή την περίοδο;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Ναι, το δίχως άλλο. Πίστευα ότι τα πήγε πολύ καλά στην πρώτη του θητεία, τον ψήφισα τη δεύτερη φορά, και μετά για τρίτη, πράγμα για το οποίο μετάνιωσα. Τώρα πιστεύω ότι θα ήταν πολύ καλύτερα για τη χώρα αν είχε εκλεγεί ο Willkie, αν είχε εκλεγεί οποιοσδήποτε άλλος, γιατί θα είχε διαρραγεί ο απίστευτος μηχανισμός του Ρούζβελτ στην Ουάσινγκτον. Πιστεύω ότι ο Ρούζβελτ θα είχε μείνει στην ιστορία σαν πολύ σπουδαίος πρόεδρος αν είχε κάνει μόνο δύο θητείες. Πιστεύω ότι είχε κάνει ό,τι καλό μπορούσε να κάνει, και μετά άρχισε να ζημιώνει τον τόπο. Σ' εκείνη την τρίτη θητεία, η παγίωση της ομοσπονδιακής κυβέρνησης ήταν στ' αλήθεια η αναγέννηση της γραφειοκρατίας, που είχε φανεί με τον Ουίλσον αλλά είχε σβήσει. Κι αυτό είναι το θέμα του The Grand Design.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Μου φάνηκε ότι ο Ρούζβελτ δέσποζε σ' εκείνο το βιβλίο, αν όχι σε όλη την τριλογία District of Columbia, σχεδόν με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο δέσποζε ο Ουίλσον στο 1919.
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Δεν θα διαφωνήσω, καίτοι τον κράτησα, εσκεμμένα σε ένα μεγάλο βαθμό, πίσω από το προσκήνιο. Εκείνο τον καιρό είχα κάνει κάποιες δημοσιογραφικές έρευνες σχετικά με την Ουάσινγκτον. Οι δημοσιογραφικές έρευνες ήταν ανέκαθεν σημαντικές στην σταδιοδρομία μου. Ανάμεσα στα βιβλία μου, πάντα έκανα κάποια δημοσιογραφική δουλειά.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Μοιάζει αναπόδραστο ένα πολιτικό ερώτημα. Σε πολλά από τα μεταπολεμικά σας βιβλία, γράφετε για τον "Χιονάνθρωπο των Ιμαλαΐων" του διεθνούς κομμουνισμού, λέγοντας ότι είστε από τους πρώτους που τον είδαν, και ότι δεν έχετε σταματήσει να τον βλέπετε μέσα από όλες τις κρίσεις, τις συμμαχίες, τις αναθερμάνσεις. Τον βλέπετε εξίσου καθαρά και σήμερα;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Είναι δύσκολο να απαντήσω. Είναι σχεδόν αδύνατον να αποφανθείς σχετικά με τη σημερινή διεθνή πολιτική χωρίς να διαθέτεις διασταυρωμένες εκτιμήσεις. Η ανάπτυξή μας έχει πολλά κοινά με αυτήν της Σοβιετικής Ένωσης, μόνο που η Σοβιετική Ένωση έχει αυτή την τρομερή επιθυμία να κατακτήσει όλο τον κόσμο, μια επιθυμία που άλλοτε είναι πιο ενεργός και άλλοτε πιο κατευνασμένη. Ενδέχεται ο λαός της Ρωσίας να μην διακατέχεται πια τόσο πολύ από αυτό το πάθος εξάπλωσης. Δεν είμαι σίγουρος αν είχε ποτέ ένα τέτοιο πάθος ο ίδιος ο λαός. Θα ήθελα να το ξέρω. Θέλω να πω ότι δεν πιστεύω πως οι λαϊκές μάζες έχουν τέτοια κίνητρα, γιατί είναι δύσκολο να φτάσουν σε λογικά συμπεράσματα. Είναι ναρκωμένες από την ιδεολογία.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Σκεφτήκατε ποτέ να ξαναπάτε στη Σοβιετική Ένωση για να το ελέγξετε από κοντά;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Θα ήταν δύσκολο. Ίσως έρθει μια εποχή που θα μου φαινόταν ενδιαφέρον να πάω πάλι στη Ρωσία, αλλά δεν νομίζω ότι έχει φτάσει η στιγμή. Πιστεύω ότι υπάρχουν ορισμένα στάδια ανάπτυξης στη ρωσική κοινωνία που μας συμφέρουν. Μερικοί Ρώσοι μπορεί να είναι απ' τους καλύτερους συμμάχους μας, γιατί πραγματικά θέλουν αυτά που θέλουμε κι εμείς. Αλλά είναι ανήμποροι μέσα στον γραφειοκρατικό μηχανισμό. Ο Πάστερνακ είναι ένα καλό παράδειγμα, πιστεύω, μ' αυτό το περίεργο βιβλίο του, τον Δόκτορα Ζιβάγκο. Φαίνεται σαν φωνή από το παρελθόν, κάτι σαν να ξαναγυρίζει στη ζωή ο Τουργκένιεφ. Με γοήτευσε πολύ γιατί έδειχνε μια πλευρά της ζωής των Ρώσων την οποία αντιμετωπίζω με μεγάλη συμπάθεια. Έδειξε ότι αυτή η πλευρά του ρωσικού μυαλού, εκείνος ο ανθρωπισμός του 19ου αιώνα, εξακολουθούσε να υπάρχει. Φυσικά, ο Πάστερνακ ήταν ήδη αρκετά μεγάλος σε ηλικία. Αλλά όσο μαθαίνουν στον κόσμο ανάγνωση και γραφή, και τους επιτρέπουν να διαβάζουν τη ρωσική λογοτεχνία του 19ου αιώνα, θα εμφανιστούν νέοι Πάστερνακ.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Διαβάζετε πολλούς σύγχρονους Αμερικανούς συγγραφείς;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Δεν έχω χρόνο, γιατί διαβάζω πολλές μελέτες και ντοκουμέντα - πράγματα που σχετίζονται με την έρευνα για τη δουλειά μου. Είναι πολύ δύσκολο να βρω χρόνο. Διαβάζω Σάλιντζερ με μεγάλη ευχαρίστηση, και τον αναφέρω απλώς επειδή μου προσφέρει τόση ευχαρίστηση. Ο Φύλακας στη Σίκαλη και το Frannie and Zooey ήσαν πολύ διασκεδαστικά βιβλία. Έχω διαβάσει αρκετά βιβλία του Φώκνερ, και ορισμένες πτυχές της γραφής του μ' αρέσουν πολύ, πάρα πολύ. Μ' αρέσει η "Αρκούδα" και το Καθώς ψυχορραγώ. Η "Αρκούδα" είναι ένα θαυμάσιο διήγημα για το κυνήγι. Μου άρεσε και το Intruder in the Dust. Ο Φώκνερ μού θυμίζει πολύ τους παλιούς παραμυθάδες που άκουγα όταν ήμουν παιδί κι ερχόμουν εδώ τα καλοκαίρια. Για να τους ακούω και να μη με στείλουν για ύπνο κρυβόμουν στις σκιές. Άκουγα ώσπου να εκραγούν τα αυτιά. Φαντάζομαι ότι αυτό που μου άρεσε πιο πολύ στον Φώκνερ ήταν οι λεπτομέρειες. Είναι εξαιρετικά ακριβής παρατηρητής και συγκροτεί την αφήγησή του -που ενίοτε μου φαίνεται μάλλον πομπώδης- από μια θαυμάσια πρώτη ύλη, από όσα βλέπει γύρω του.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Και η ποίηση του Κάμμινγκς;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Ω, πάντα απολαμβάνω την ποίηση του Κάμμινγκς. Τον συμπαθούσα πολύ τον Κάμμινγκς προσωπικά. Πήγαινε στο κολλέγιο τον καιρό που πήγαινα κι εγώ, νομίζω μια τάξη πάνω από μένα, και τον έβλεπα λιγάκι εκεί. Πάντα τα πηγαίναμε καλά όταν συναντιόμασταν, καίτοι μπορούσε να περάσει ένας ολόκληρος χρόνος χωρίς να ιδωθούμε. Ήταν ο τελευταίος απ' τους μεγάλους της Νέας Αγγλίας.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Πώς σας φαίνεται τώρα πια το έργο ορισμένων από τους πιο στρατευμένους αριστερούς συγγραφείς; Του Μάικλ Γκολντ και του Χάουαρντ Φαστ, για παράδειγμα.
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Κάποιος μου απέδωσε έναν αστεϊσμό για κείνη την εποχή. Συγγραφείς όλου του κόσμου, ενωθείτε, δεν έχετε να χάσετε παρά μόνο τα μυαλά σας! Ο Μάικ Γκολντ έγραψε πολύ καλά πράγματα. Το πρώτο του βιβλίο, το Jews Without Money, ήταν ζεστό και ανθρώπινο, πολύ επηρεασμένο από τον Γκόρκι, τον οποίο θαύμασε βαθιά ο Γκολντ. Ο Φαστ δεν με ενδιέφερε ποτέ. Το βιβλίο του για τον Τομ Πέιν με εξενεύρισε πολύ, γιατί πίστευα ότι παραποιεί την ιστορία. Πάντως, σε γενικές γραμμές, οι συγγραφείς που έγιναν μέλη είτε σταμάτησαν να γράφουν είτε έγιναν τόσο ανιαροί ώστε δεν μπορούσε πια κανείς να τους διαβάσει.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Εκτός από συγγραφείς γνωρίσατε και κομμουνιστές πολιτικούς;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Είχα μια μεγάλη συζήτηση με τον Earl Browder, τον οποίο αντιπάθησα πάρα πολύ. Ήταν φρικτός τύπος. Συνάντησα και τον Foster, αλλά δεν τον αντιπάθησα.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Διακρίνατε μεγάλη διαφορά ανάμεσα στους Browder και Foster από τη μια και στον Τζον Ρηντ από την άλλη;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Φυσικά, τον συμπαθούσα πάρα πολύ τον Τζον Ρηντ. Θεωρούσα ότι έγραφε πολύ καλά, και θαρρώ ότι μου άρεσαν πιο πολύ τα γραπτά του παρά ο ίδιος. Τη μοναδική φορά που τον συνάντησα ήταν όταν έδινε μία διάλεξη, ίσως σχετικά με την επανάσταση στο Μεξικό. Ήταν στο Χάρβαρντ, όταν ήμουν φοιτητής ακόμα. Είχε κάτι απροσδιόριστο στον τρόπο του, σαν να ήταν ένα είδος βραχμάνου του Χάρβαρντ, και δεν μου άρεσε τότε. Ήμουν ένας νέος αδιάλλακτος εκείνο τον καιρό, με έναν σεμνό και αποτραβηγμένο τρόπο. Τους κολλεγιόπαιδες τους μισούσα. Απ' όσα είπε κατ' ιδίαν η Louise Bryant, υποψιάζομαι ότι ο Ρηντ ήταν πολύ αποθαρρυμένος λίγο πριν πεθάνει.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Εσείς προσωπικά είστε πιο αισιόδοξος για την κατάσταση του πλανήτη τα τελευταία, ας πούμε πέντε, χρόνια;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Δεν είναι εύκολο να απαντήσω. Νομίζω ότι ίσως να γίνομαι περισσότερο αισιόδοξος όσο μεγαλώνω και απέχω από διάφορα πράγματα, αλλά όταν στήνουν κάτι σαν την επιχείρηση στον Κόλπο των Χοίρων γίνομαι εξαιρετικά απαισιόδοξος, ιδίως όταν κανείς δεν φαίνεται να αντιλαμβάνεται τη σημασία του πράγματος.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Ποια είναι η γνώμη σας για την ακαδημαϊκή διαπραγμάτευση της λογοτεχνίας;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Μου φαίνεται μάλλον συγκεχυμένη, καίτοι δεν την παρακολουθώ πολύ. Η ακαδημαϊκή κοινότητα είναι πιο επιρρεπής από το εν γένει κοινό στο να κυριεύεται από μαζικές αυταπάτες. Δεν ξέρω ακριβώς το γιατί, αλλά υποθέτω ότι έτσι συνέβαινε πάντα.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Αισθάνεστε ότι τα δικά σας πιο πρόσφατα γραπτά έχουν γενικώς παρεξηγηθεί σ' αυτή τη χώρα;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Δεν θα το έλεγα. Ορισμένοι τα παρεξηγούν, φυσικά. Πάντα θα τα παρεξηγούν. Θα ήταν παράλογο να περιμένεις να τα καταλάβουν. Επίσης, αν καταπιάνεσαι με θέματα που αγγίζουν τον κόσμο, πρέπει να περιμένεις ότι θα προκαλέσεις πόνο~ ιδίως εάν φτάνεις κάπου κοντά στην αλήθεια. Πάντα προκαλεί πόνο αυτό, πάντα προκαλεί αγωνία. Και φυσικά, δεν τους αρέσει καθόλου, και το εχθρεύονται.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Έχετε σκεφτεί ποτέ ότι ίσως κυριεύεστε από ό,τι αποκαλούν Σύνδρομο του Wayne Morse, από μιαν απροθυμία να ακολουθήσετε ένα πλειοψηφικό κόμμα ή μια πλειοψηφική τάση;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Υπάρχει ένας τύπος μυαλού που τείνει να πει, όπως ο Ίψεν, ότι η μειοψηφία έχει πάντα δίκιο. Ίσως να συμφωνώ με τον Ίψεν ως προς αυτό.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Δοκιμάσατε ποτέ άλλες μορφές έκφρασης; Την ποίηση, για παράδειγμα;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Ναι, πολύ... αλλά παίρνει μιαν άλλη, πολύ διαφορετική τροπή... μετατρέπεται στα ρυθμικά κομμάτια που υπάρχουν στο U.S.A. Κι ακόμη, ζωγραφίζω λίγο, ακουαρέλες συνήθως. Μπορεί να γίνει πολύχρωμη η πρόζα, ή να γίνει στεγνή η ακουαρέλα.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Σας αρέσει να γράφετε; Το απολαμβάνετε;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Εξαρτάται. Μερικές φορές το απολαμβάνω, μερικές όχι.
ΣΑΝΤΕΡΣ: Ποια είναι η ιδιαίτερη απόλαυση στο γράψιμο;
ΝΤΟΣ ΠΑΣΟΣ: Βγάζεις πράγματα από μέσα σου - συγκινήσεις, εντυπώσεις, γνώμες. Η περιέργεια σε κάνει να συνεχίζεις - είναι η κινητήρια δύναμη. Πρέπει να απαλλαχτείς απ' όσα έχεις συσσωρεύσει. Αυτό είναι το μόνο που μπορώ να πω για το γράψιμο. Υπάρχει μια μεγάλη αίσθηση ανακούφισης σ' ένα πολυσέλιδο βιβλίο.

[Η συνέντευξη δόθηκε στον David Sanders]

[Μετάφραση: Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης. Προσεχώς, εκδόσεις PRINTA, σειρά ΕΚ ΒΑΘΕΩΝ]